“Teklimakan” exlet makanigha aylandurulmaqta

“Teklimakan yighlimisun” témiliridiki chaqiriqqa qoyulghan teklimakan qumluqidin kesip ötidighan tashyol etrapining döwe döwe exletler bilen tolghanliqigha da'ir süretler.

Uyghurlar qolliniwatqan bir qisim ijtima'iy taratqu we alaqe wasitiliride yéqinqi künlerde “Teklimakan yighlimisun” dégendek témilarda tarqalghan sinliq, süretlik uchur we chaqiriqlargha qarighanda, Uyghur élidiki irade meblegh sélish shirkiti shirket xadimliri, tijaretchiler we artis hemde muxbirlardin teshkillen'gen teklimakan pida'iylirining teklimakandiki muhit asrash sepiri 17-séntebirdin 19-séntebirgiche dawamlashqan.

Mezkur pida'iylar teklimakanda 3 kün yétip-qopup aral qumluq tashyol bölikidiki ichimlik qutiliri, pilastik xalta qatarliq exletlerni yighip aptomobillargha basqan. Ular öz herikiti bilen jem'iyetke öz yurtlirining mundaq exlet makani bolup qalmasliqini teshebbus qilghan shuningdek tor hem ündidar topluqlirigha kishilerning muhit qoghdash éngini yuqiri kötürüsh heqqide chaqiriq yollap, yoluchilar we sayahetchilerning her qétim rawan qatnashtin behrilen'gende mushu ewzel muhitni yaritip bériwatqan tashyol ishchiliriningmu emgikini hörmet qilishqa, qumluqtin ötkende exletlirini qumluqqa tashlimasliqqa agahlandurghan.

Bu heqte 20-séntebir “Shinjang iqtisad géziti” tarqatqan xewerde bu pida'iylarning “Teklimakan yighlimisun, hemmimiz teng teshwiq qilip, qérindashlirimizgha yetküzeyli, barliq yoluchilargha shundaq deymizki : meyli qanas, sayramda bolayli, yaki qumluqta bolayli muhit asrashni estin chiqarmayli, tebi'et güzellikide kéyinkilerningmu heqqi bar !!!” dégen muraji'etnamimu bésilghan.

Bu heqtiki sinliq uchurlar dunyawi ijtima'iy taratqulardin feyisboktimu tarqaldi.

Uyghur élidiki “Teklimakan” qumluqi, “Halaket déngizi” depmu atilidu. Qumluqning sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi ming kilométir kélidu.

Xitay metbu'atlirining yézishiche, teklimakan qumluqi tash yoli bolsa nöwette dunya boyiche köchme qumluqta qurulghan eng uzun tashyol bolup, halaket déngizini késip ötüp, chong qumluq ayrip turghan jenubiy shinjang bilen shimaliy shinjangning ariliqini qisqartqan bu liniye, shundaqla tarim néfitlikining tereqqiyati üchün ul salghan bir tashyol.

Teklimakanning échilishigha da'ir matériyallarda körsitilishiche, 1990-yillardin kéyin, xitayning énérgiyige bolghan éhtiyajining éship bérishigha egiship, teklimakan qumluqining kindik rayonida saqlinip yatqan mol néfit gazi énérgiye menbesi échish küntertipige kirgüzülgen. 21-Esir kirgendin kéyinmu xitay hökümitining nurghunlighan téxnika küchi, maliye küchi we maddiy küch serp qilip, meblegh sélip énérgiye bayliqlirini échiwatqanliqi hem buning aqiwitide muhit mesililiriningmu kélip chiqiwatqanliqi inkas qilinmaqta.

Buningdin ilgiri, dunyada 100 kilométirdin ashidighan köchme qumluqni késip ötidighan tashyol yoq idi. 1995-Yili 4-öktebir xitayning tunji qumluq tashyoli liniyiside resmiy qatnash bashlan'ghan bolup, qurulush üchün 594 milyon yüen meblegh sélin'ghan. Teklimakan qumluqini toghrisigha késip ötkende, uzunluqi 565.66 Kilométir kélidiken.

Mutexessisler muhit bilen sijil tereqqiyatning munasiwiti bir-birige chemberchas baghlan'ghan. Bolupmu, muhiti ajiz, bulghinishi éghir, orman bilen qaplinish nisbiti töwen, qurghaq rayonlar muhitigha kiridighan teklimakanda ékologiye qurulushining eng muhim küntertipke élinishining zörür ikenlikini otturigha qoyup kelgen idi.

Mezkur muhit asrash pida'iylirining heriketlirining bu xil bulghanmilarni tizginleshke ülgürmeywatqanliqini bulghanmilarni yoqitish sewiyisining bulghash sewiyisige yetmeywatqanliqida körüwalghili bolidiken.

Mutexessislerning qarishiche, teklimakanning bügünki exletler bilen toluwatqan we bulghiniwatqan weziyitini yaxshilashta, teklimakanning ékologiyilik muhitning eslidiki tebi'iy tengpungluqini eslige keltürüshke biwasite qatnishalaydighan kespi téxnika xadimliri we mutexessislerni sepleshmu muhim iken.

2013-Yilidin bashlapla Uyghur élidiki xelq köngül bölüwatqan nuqtiliq mesililerni hel qilish üchün qurulghan pida'iylar etretlirige yétekchilik qilip we qatniship yéqinda chet'elge oqushqa chiqqan bir Uyghur yash, Uyghur élide ilgiri bir nechche yil bashqa pida'iylar etretliri bilen teklimakanni késip ötüsh jeryanida bu xil muhit bulghinishigha shahit bolghanliqi,pida'iylarning shu chaghlardin tartipla muhit qoghdash pa'aliyetlirini élip bériwatqanliqini, emma buning bilenla muhit éngi töwen kishilerning muhit buzghunchiliq qilmishlirigha taqabil turup bolushning teslikini bildürdi.

U: “Wetinimizdiki bulghinishlar bir qisim kishilerning muhit chüshenchisi bir qeder yuqiri bolsimu, emma omumi xelqning muhit chüshenchisining yoq déyerlik ikenlikini éniq chüshendürüp bériwatidu. Bu tolimu qorqunchluq hadise bolup, xitay ichkiri ölkiliridin kéliwatqan meyli köchmen, meyli sayahetchi bolsun ular ekélip töküwetken exlet döwiliri arisidin her xil turmush buyumlirini uchritipla qalmastin,ashqan yémeklik, hetta 50 yillarghiche parchilanmaydighan pilastik xalta qatarliq ziyanliq nersilerning etraptiki muhitqa, déhqanchiliq zira'etlirige élip kélidighan ziyinini sel chaghlashqa bolmaydu. Da'iriler bu ehwallarni bilsimu tégishlik tedbir almay kelmekte” deydu.

Bu yashning qarishiche, qedimiy medeniyetlik Uyghurlar öz yurtining her qandaq jayini yashash makani depla qarighan emes, belki uni tebi'etning, hayatining bir qismi hésablap, uninggha qan-terini,méhir-muhebbitini ata qilghan we tebi'et söyüshtek ejdadlirining ésil en'enilirini dawamlashturushni muqeddes burchi dep bilip kelgen.

Uning éytishiche, Uyghur élidiki bu xil muhit bulghinishlarni atalmish tereqqiyat, yeni tereqqiy qildurush üchün ichkiridin yötkigenler, xitay sayahetchiler we bashqilar élip kelmekte.

Shinjang ormanchiliq penler akadémiyisi orman ékologiyisi tetqiqat ornining yawayi haywan, yawayi ösümlük we suluq yer tetqiqat ishxanisi yéqinda “Shinjang omurtqiliq haywan qizil renglik tizimliki” ni tarqatqan bolup, pütün aptonom rayonda 99 xil haywan tizimlikke kirgüzülgen, uning ichide yawa at, qangsharliq böken qatarliq 16 xil yawayi haywan nesli éghir derijide qurup kétish girdabigha bérip qalghan haywan bolup qalghan.

Uyghur diyari janliqlar alahide köp, tarqilishi keng rayonning biri, “Junggoda qizil renglik tizimliktiki omurtqiliq haywanlar (2015)” ni bahalash netijisige qarighanda, shinjangda 731 xil omurtqiliq haywan bar bolup, pütün memlikette bar bolghan omurtqiliq haywanlar omumiy sanining 10.01% Ini igileydiken.

Uyghur élide yawayi haywanlarning tarqilishi murekkep bolup, insanlar pa'aliyiti, muhit bulghinish hemde kilimat özgirishi qatarliq amillar sewebidin yawayi haywanlarning nesli éghir tehditke uchrimaqta.

Buningdin bashqa, yene qalaymiqan pilansiz sayahetke échish, sana'etleshtürüsh heriketlirining tesiride ilgiri yene Uyghur élining muz choqqiliridin tartip, sayram köli, qanas köli, asasliq deryaliri yaylaqliriningmu oxshash exletlerge tolghanliqi we éghir bulighanliqi heqqide nurghun mesililer ashkarilan'ghan we xewerler bérilgen hemde bu muhit mutexesisliriningmu diqqitini tartip kelmekte.

Amérika mi'ami uniwérsitétining jughrapiye penliri proféssori Uyghur élining muhit mesililiri heqqidimu tetqiqat élip bériwatqan mutexessislerning biri stanliy topsning qarishiche, xitay hökümiti teklimakanni késip ötidighan bu tash yolni esli néfit, gaz turuba pilani boyiche yasighan idi, emeliyette yoluchilar üchün bu yolni yürüshning ornimu yoq, bügün bu jaygha kélidighan sayahetchilerning köpiyishi bilen aq renglik bulghash hadisisini körüwatimiz, bu pütün xitayning hemme jaylirida omumyüzlük mewjut boluwatqan éghir mesile, Uyghur élide bughda kölidin tartip karizlarghiche éghir muhit bulghinish tehditige duch kéliwatqanliqi melum. Bu yerde bir guruppa kishilerning yaki muhit qoghdash pida'iylirining cheklik pa'aliyetliri bilenla bu mesilini hel qilish mumkin bolmaydu. Bu yerde hökümet we munasiwetlik tarmaqlarning mesilige qarita inkasi we tedbiride mesile barliqini körüwalalaymiz. Xitay hökümiti we jem'iyitining her bir ezasida choqum muhitqa qarita yüksek mes'uliyet we buruch tuyghusi bolushi kérek. Shunga munasiwetlik tarmaqlar muhit terbiyisi we teshwiqatni kücheytip, turmush hem sana'et exletlirini bir terep qilish xizmitini yaxshi ishlishi kérek iken.

Uyghur élining muhit bulghinish mesililirini közitip kéliwatqan proféssor tops ependi yene ékologiyilik muhit bulghinishtin kélip chiqidighan yaman aqiwetlerning mölcherligüsiz apetlerni élip kélidighanliqi yaki kéliwatqanliqini eskertip؛ “Teklimakandiki eng éghir mesile su kemliki, shunga bu rayonda iqtisadi échishtin bekrek esli qandaq qilip cheklik bolghan hayatliq menbesi-suni xoratmasliq toghrisida bash qaturush eng muwapiq. Barghanche bulghinishqa uchrawatqan teklimakan qumluqi xitay hökümitining rayonning muhit qurulushigha munasiwetlik tetqiqat türler üstide siyaset, qanun-qa'idilerni békitip, muhit qurulushida ilghar inzhénér we téxniklarni kirgüzüp ilmiy we jiddiy halda teklimakan muhit qoghdash qurulushi élip bérishke mohtaj dep qaraymen” deydu.