Uyghur tarixchisi toxti muzatning sirliq ölümige da'ir yéngi melumatlar

Yaponiye tokyo uniwérsitétining tarix penliri doktori, tonulghan Uyghur tarixchisi, tetqiqatchi, harmas inqilabchi merhum toxti muzat 29-may tuyuqsiz béyjingdiki öyide alemdin ötkendin kéyin, uning bu sirliq ölümi heqqide Uyghurlar we yaponlar arisida oxshimighan qarashlar we sözler tarqilip yürmekte.

Bügün radi'oyimizning téléfon ziyaritini qobul qilghan, béyjingdiki toxti muzat a'ilisige a'it uchurlardin toluq xewerdar yaponiyelik sato ependi özi anglighan toxti muzatqa da'ir bezi bir uchurlarni bizge yetküzdi.

Sato, merhum tarixchi toxti muzatning türmidin qoyup bérilgendin kéyinki hayati heqqide toxtilip: “Béyjingdiki bashqilarning éytishiche, toxti qarimaqqa erkin-azade yashawatqan bir ademdek körünsimu, emeliyette uning pütkül ish ‏- herikiti xitay kompartiyesi dölet bixeterliki organliri teripidin teqib astigha élin'ghan. U hetta Uyghur éligha, yurtigha barsimu barliq ish ‏- heriket we sözliri shu yerdiki bixeterlik tarmaqlirining nazariti astida élip bérilidiken. Uning téléfonimu munasiwetlik organlarning mexsus xadimliri teripidin élip bérilgen. Öyige mexsus tingshighuch orunlashturulghan bolup, hökümet uning yaponlar bilen körüshüshidin bek endishe qilidiken. Shunga toxti yaponlar bilen uchrishishtin özini izchil qachurup kelgen dep anglidim” dédi.

Sato, merhum toxti muzatning hazirqi 38 yashliq xanimi heqqide toxtilip: “Toxti muzatning tughqanlirining déyishiche, u türmidin qoyup bérilip béyjinggha kélip bir qanche ay ötkendin kéyin dost ‏- buraderlirining tonushturushi bilen bir Uyghur qizi bilen toylashmaqchi bolghan bolsimu, emma dölet bixeterlik tarmaqliri uning bu telipini ret qilip,sekkiz aydin kéyin uninggha qeshqer herbiy rayonidin özliri bir qizni élip kélip, uninggha tonushturghan we shu qiz bilen derhal toy qilishini buyrughan. Amalsiz qalghan toxti muzat mejburiy shu qiz bilen toy qilghaniken. U qiz béyjingda héchqandaq xizmet qilmaydiken, peqetla toxtini kütüshke mes'ul iken” dédi.

Tarixchi toxti muzatning tuyuqsiz ölüp kétishidin uning a'ilisi, uruq-tughqanliri shundaqla dost, yar-buraderlirining gumaniy qarashlarda boluwatqanliqini igiliri sürgen sato bu heqte toxtilip: “Toxti muzatning béyjingdiki yéqinlirining éytishiche, uning salametliki bek yaxshi bolup, peqetla uning tizi aghriydiken. Sewebi türmidiki chéghida saqchilar toxtigha oxshash siyasiy mehbuslarni qar üstige yalang ayaq dessitip, put, qollirini muzlitish ten jazasini qollan'ghanliqtin, uning puti yeni tizi aghriydighan bolup qalghaniken. Türmidin chiqqandin kéyin bir mezgil dawalinip yaxshi bolup qalghan. Emma, uning yürek késili barliqidin héchkimning xewiri yoqken” dédi.

Ziyaritimiz dawamida sato ependi sözini dawamlashturup: “Béyjingda 29-may toxti muzatning etigen sa'et 9 lar etrapida 19-qewettiki öyide wapat bolghanliqi heqqidiki xewer tarqaldi. Gerche u doxturxanigha élip bérilmighan bolsimu, emma doxturlar uni tuyuqsiz yürek késili bilen öldi dep ispat chiqiriptu, bu tekshürülmey asassiz chiqirilghan höküm, etraptiki Uyghurlarning diqqitini qozghaptu. Toxtining tughqanliri uni doxturxanigha élip bérip opératsiye qilip qanun doxturlirining höküm chiqirishini telep qilghan bolsimu,emma bu telep da'iriler teripidin ret qiliniptu dep anglidim” dédi.

Sato, toxti muzat wapat bolup ikki sa'ettin kéyin da'iriler uning tughqanlirigha bésim qilip jesetni shu küni yerlikke qoyuwétishini buyrughanliqini, emma béyjingdiki bir qisim toxtini tonuydighan Uyghur tijaretchiler uning jesitini shu küni ayropilan bilen Uyghur éligha yeni toxtining yurtigha élip kétishni orunlashturghan bolsimu, da'iriler bu teklipige qoshulmighan we shundaqla uning uruq-tughqanlirigha bésim qilip, xizmet ishlep, béyjingda yerlikke qoyushqa ularni köndürgenliki heqqide anglighanlirini bayan qildi.

Sato, da'irilerning bir xil endishe ichide toxtining yürek késili bilen ölgenliki heqqidiki ispat qeghizini ikki sa'et ichide doxturxanidin nahayiti tézlik bilen élip kelgenliki etraptiki Uyghurlarning gumanini téximu bekrek qozghap qoyghanliqini bildürdi.

30-May chüshtin kéyin sa'et ikkide béyjingdiki xuyzu meschitide toxti muzatning méyit namizi oqulghan bolsimu, emma meschit etrapi puqrache kiyin'gen mexpiy saqchilar bilen tolup ketkenliki, da'irilerde toxtining jesitini yerlikke qoyghiche bolghan ariliqta bir xil jiddiylik we endishe alametlirining körülgenlikini, toxtining méyitini uzitish guruppisidiki bezi bir Uyghurlar bu heqte özining yéqinlirigha éytqanliqini ilgiri sürdi.

Ziyaritimiz axirida sato ependi toxtining méyit namizigha béyjingdiki Uyghur oqughuchilarning we tijaretchilerning qatnishishining cheklen'genlikini bildürdi.

Uyghur tarixchisi toxti muzatning sirliq ölümi heqqide toxtalghan yaponiye kyushu uniwérsitétidiki pelsepe penliri tetqiqatchisi muxterjan abduraxman ziyaritimizni qobul qilip, bu heqte özining bezi bir anglighanlirini bayan qilip ötti.

Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.