Turpan karizlirining qurup kétish sewebliri ashkarilanmaqta

Nechche ming yildin buyan turpan-qomul oymanliqini sughurup kelgen karizlar néme üchün yéqinqi yérim esirdin köprek jeryanda qurup kétishke yüz tutti?

1950-Yillarda turpan oymanliqida süyi bulduqlap éqip turidighan karizlardin bir ming nechche yüzi bar bolsa, bügünki künde su chiqidighan karizlarning emeliy sani qandaqlarche 50 kimu yetmey qaldi?

Turpan diyarida tughulup chong bolghan yerlik Uyghurlarning bu heqtiki bayanliri bu so'allargha eng biwasite we eng emeliy pakitlar bilen jawab béridu, elwette.

Pichan nahiyesi chiqtim yéziliq saqchixanisining bir neper nöwetchi xadimi chiqtim tewesidiki karizlarning qurup kétishide kilimatning issip kétishi we hawadiki nemlikning qurup kétishi bir seweb bolsa, rayonda qalaymiqan néfit qézishning yene bir asasliq seweb boluwatqanliqini ilgiri sürdi.

Turpan shehirining chatqal yéziliq saqchixanisidiki bir neper Uyghur nöwetchi saqchi ilgiri chatqaldiki yüzdin artuq karizdin bügün süyi barlirining 10 ghimu yetmeydighanliqini ashkarilighan bolsimu, emma karizlarning qurup kétishi heqqidiki so'allirimizgha jawab bérishtin özini qachurdi.

Turpanning qaraghoja saqchixanisidiki bir neper nöwetchi saqchi özining karizlarning qurup kétishige bolghan qattiq échinishini yoshurup olturmidi. U özining körgen-bilgenlirige asasen turpan karizlirining qurup kétishidiki mundaq 3 chong sewebni otturigha qoydi:

“Méning hés qilishimche, teweliktiki karizlarning qurup kétishide néfit qézish ishi 20 din 30 pirsentkiche, buruway quduqlarning köpiyip kétishi 60 pirsentkiche, kilimatning issip, höl-yéghinning aziyip kétishi 15-20 pirsent etrapida seweb bolghan.”

Turpanning aydingköl yéziliq saqchixanisidiki bir neper nöwetchi xadim aydingköldiki karizlarning 90 pirsenttin köprekining qurup ketkenlikini tilgha élip, buning sewebliri heqqide munularni ilgiri sürdi:

“Karizlarning qurup kétishide buruway quduqlarning köplep qézilishi we ishqa kirishtürülüshi muhim seweb boldi. Chünki buruway quduqlardin kéche-kündüz su tartish netijiside yer asti su yüzi yildin-yilgha töwenlep ketti. Undin bashqa, turpan oymanliqida néfit kolashningmu biwasite tesiri bar dep oylaymen. Chünki aydingköl yézisining üstide néfitlik échildi. Néfit quduqlirining ishqa kirishtürülüshi yer asti süyining qatlimini téximu chöktürüwetti. Yéqindin buyan kishiler hetta bezi néfit quduqlirining su yétishmeslik sewebidin toxtap qalghanliqigha diqqet qilmaqta.”

U, yene turpandiki her derijilik hökümet organliri bolsun yaki “Kariz qoghdash jem'iyiti” bolsun, ularning karizlarni qoghdash we saqlap qélish jehettiki xizmetlirining yéterlik bolmighanliqini tekitlidi.

Uning körsitishiche, gerche da'iriler bu jehette melum tirishchanliqlarni körsetken bolsimu, lékin yer asti su qatlimini eslige keltürüsh mumkin bolmighachqa karizlarni saqlap qélish ishida héchqanche ünüm hasil qilalmighan.

Aydingköl saqchixanisidiki mezkur nöwetchi xadim turpandiki yerlik Uyghur déhqanlirining kariz sulirining qurushigha egiship, tedrijiy halda déhqanchiliq we üzümchilik igilikidin waz kéchip, su telep qilmaydighan baqmichiliq yaki kichik tiptiki a'ile soda-sétiq igilikige köchüwatqanliqini ilgiri sürdi.

Qaraghoja saqchixanisidiki nöwetchi saqchi karizlarning qurup kétishide “Chong menpe'etni közlep kichik menpe'etni qurban qilish, yeni buruway quduqlargha hessilep meblegh sélip, karizlarni tashlap qoyushtek” siyaset xaraktérlik amillarningmu rol oynighanliqini ashkarilidi.

Aydingköl saqchixanisidiki nöwetchi xadim axirida yene karizlarning qurup kétishi yerlik Uyghur déhqanliri arisidiki su talishish majiralirigha seweb boluwatqanliqini, bezide saqchixanilarningmu bundaq “Su majira” lirini bésiqturushqa arilishidighanliqini bildürdi.