Kelkün apitidin kéyin yurungqashqa adem apiti yéghishi mumkin

Xotenning yurungqash, qaraqash derya éqimlirining wadisi Uyghur élining mol qashtéshi bayliqliri menbesi. Gerche xoten qashtéshining türi köp, süpiti ela bolsimu, emma zapas miqdari cheklik shundaqla bu qimmetlik tashlar yillardin buyan qalaymiqan qazghuchi qoshunlarning bulang-talang qilishigha uchrap kelmekte. Bir qanche yil ilgirila xotendiki qashtéshi eng köp chiqidighan ikki derya bolghan yurungqash hemde qaraqash deryalirida qalaymiqan kan qézishni cheklesh heqqide belgilimiler élan qilin'ghan idi. Epsus bu derya wadiliridin xalighanche qalaymiqan qashtéshi bayliqlirini tépish heriketliri dawam etmekte. Bir heptidin buyan bu ikki derya wadisi 10 yildin buyanqi eng éghir kelkün apitige uchridi, emma yerlik amma bolsa kelkündin kéyin kélidighan qashtéshi izdeydighan adem kelkünining élip kéliwatqan buzghunchiliqliridin bekrek endishe qilidu.

Yerlik déhqanlar we mutexessislerning bayanlirigha qarighanda, yurungqash we qaraqash deryalirida yéqinqi yillarda kelkün apetlirining dawamliq yüz bérishi, kéyinki waqitlarda insanlarning tézdin köpiyishi, hawa kilimatining yer shari xaraktérlik ilip kétishi, buning bilen muz we qarliq choqqilarning téz érishi qatarliq seweblerdin bashqa yene, qanunsiz tash qazghuchilarning qalaymiqan qézish herikiti jeryanida, deryaning ikki qénida nechche kilométirgha sozulghan, chongqur azgallarning peyda bolghanliqi bilenmu biwasite munasiwetlik iken.

Xoten dunyagha dangliq qashtéshi makani, qashtéshi sodisining tereqqiy qilishigha egiship, yurungqash, qaraqash deryasi wadisini qalaymiqan qézip, qashtéshi izdesh bir dolqun'gha aylan'ghan bolup, yurungqash deryasi wadisi we bashqa jaylarning éghir derijide weyran qiliwétilgenliki, buning ékologiyilik muhitqimu selbiy tesirlerni élip kéliwatqanliqi dunya metbu'atidimu diqqet qozghighan témigha aylan'ghan idi. Bu heqte 2007 yili 9‏- ayning 22‏- küni amérikida chiqidighan siyatil waqti gézitide élan qilin'ghan bir maqalide, qashtéshi tépish üchün yurungqash deryasi etrapida muhitning buzghunchiliqqa uchrishi, 19‏- esirde amérikining kaliforniye shtatida, altun izdesh üchün toplan'ghan xezine owchilirining tebi'etke salghan ziyankeshlikige sélishturulghan.

Qashtéshi izdesh üchün xitay ölkiliridin kélidighan xitaylarning sanining künséri köpiyishi we deryagha orunlashturulghan 2000 etrapidiki chong yer qézish mashinisining kéche ‏- kündüz üzlüksiz ishlep yerni qizip, deryaning tebi'iy tengpungluqini buzushi, hetta xitay mutexessislirinimu chüchütüshke bashlighan. Ular, eger bu buzghunchiliqning aldi élinmisa, bir qanche yildin kéyin muhim bir tebi'iy bayliq hésablan'ghan qashtéshining pütünley yoqap kétidighanliqini bildürüshken.

Xoten nahiyisining yéngi ériq saqchi ponkitidin nöwetchilikte turuwatqan bir saqchi ziyaritimizni qobul qilip, yurungqash deryasida kelkünning tewekkül, yéngi awat yézilirigha qeder tesiri bolghanliqini, déhqanlarning dawamliq kelkün apitini tizginleshke qatnishiwatqanliqini, organlarning 24 sa'et nöwetchilikte turuwatqanliqini bildürdi.

Xoten wilayetlik da'iriler yéqinqi yillarda qashtéshini qalaymiqan qazghuchilarning keltürüp chiqarghan ékologiyilik buzghunchiliqlirining aldini élish üchün mexsus derya bashqurush organlirini qurup, qashtéshi qézishni cheklesh belgilimilirini chiqarghan bolsimu, qashtéshi térishqa héchqandaq cheklime qoymighanliqi üchün, qashtéshi térish heriketliri beribir cheklimilerni suyi'istémal qilip turup dawamlashmaqta.

Qashtéshini qézish mezgili adette pesilge qarap besh ayche bolup, yurungqash derya bashqurush idarisining bir xadimi ziyaritimizni qobul qilip, hazir del qashtéshi qézish mezgilining yuqiri basquchi ikenlikini, chünki qaraqash, yurungqash deryaliridin terkib tapqan éqim miqdari del tomuzda téximu ulghiyip qashtashlirini éqitip chüshidighan bolghachqa, kelkündin kéyinla xewp-xeterge qarimay qashtéshi izdigüchiler qashtéshi kolan'ghan chongqur azgallarghiche chüshüp qashtéshi kolash jeryanida topa bésiwélip, hayatidin ayrilidighan ehwallarmu körülüp turidiken.

Bu xadim yene, heqiqeten kelkünde yuqiri bésimliq su éqimida bir qisim ushshaq qashtashliri derya sahillirigha éqip kelsimu, kelkünning yene qandaq chaghda kélishini mölcherlesh qiyin bolup, bir mezgillik suning aziyip qélishi xeterning ötüp ketkenlikidin dérek bermeydighanliqini eskertip, yaz pesli ötüp ketküche yenila qashtéshi yighish üchün deryagha chüshüshke tewekkül qilishqa bolmaydighanliqini agahlandurdi.