Bosniye-gértségowina bash muptiliqi: “Uyghur élide ziyarette bolghan sabiq bash mupti mustafa sérich bizge wekillik qilmaydu”

Bosniye-gértségowina sabiq bash muptisi mustafa sérich(Mustafa Ceric) polshaning oswiysimdiki sabiq natsistlar lagéri awswitz-birkénawni ziyaret qildi. 2011-Yili 1-féwral.

Bosniye-gértségowina bash muptiliqi, bu yil 9-yanwar ereb birleshme xelipilikidiki bir teshkilat uyushturghan “Musulman ölimaliri wekiller ömiki” ning terkibide Uyghur élide ziyarette bolghan sabiq bosniye-gértségowina bash muptisi mustafa sérich bilen bolghan munasiwitige musape qoydi. Bosniye-gértségowina bash muptiliqining 25-yanwar radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda bildürüshiche, bosniye-gértségowina musulman jama'etlirining bu ziyaret bilen héchqandaq alaqisi yoq iken. Shundaqla sabiq bash mupti mustafa sérich hem ziyaret ömikining sözi bosniye-gértségowina musulman jama'itining pikirige wekillik qilmaydiken.

Bu yil 9-yanwar ereb birleshme xelipilikidiki “Dunya musulman jama'etliri kéngishi” namliq teshkilatning bashliqi, aliy rashid el nu'aymining rehberlikidiki 14 dölettin kelgen 30 nechche kishilik bir “Musulman ölimaliri wekiller ömiki” ning Uyghur élide bir qanche künlük ziyarette bolup, xitayning Uyghur siyasitini medhiyelishi xelq'arada qattiq ghulghula qozghighan. Nurghun diniy teshkilatlar mezkur musulman ‍ölimalirining wekiller ömikini, bolupmu sabiq bosniye-gértségowina bash muptisi mustafa sérichning bu ömekke qatnashqanliqini qattiq eyibligen. Bu ömek “Ikki yüzlimichilik”, “Menpe'etpereslik” we “Siyasiy pursetpereslik” bilen eyiblen'genidi.

Bosniye-gértségowina jumhuriyitining hazirqi bash muptisi höseyin kawazowichning yardemchisi, muptiliqning tashqi ishlar diréktori razim solich 25-yanwar bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda, bash muptiliqning bu mesilidiki resmiy meydanini sherhlep, mustafa sérichning ziyariti we uning sözi bosniye musulmanlirigha wekillik qilmaydighanliqini bildürdi.

Razim solich mundaq dédi: “Uning (Uyghur) rayonidiki ziyariti (bosniye) islam jama'itining namida élip bérilmidi. Uning sözimu héchqachan, herqandaq shekilde bosniye-gértségowina islam jama'itige wekillik qilmaydu. Bu heqtiki axbaratimiz bosniye-gértségowina we etraptiki döletlerde élan qilin'ghan we bu mesilidiki meydanimiz éniq bolsimu, lékin xewerlerde bu tilgha élinmighanliqi melum. Qisqisi, u héchqachan bizge wekillik qilmaydu”.

Razim solichning éytishiche, ilgiri xitayning sarayéwoda turushluq elchixanisi razim solichnimu teklip qilghan. Lékin u, özining ‍uyghur élini ziyaret qilishi “Biz emel qilip kelgen medeniy ölchemlerge xilap” dégen eyibleshke uchraydighanliqini seweb qilip, xitay elchixanisining teklipini ret qilghanliqini bildürdi. Razim solich: “Men buningdin 3 yil awwal ziyaret qilishqa teklip qilin'ghan. Hazirmu xitay hökümiti teripidin ziyaret qilishqa teklip qilighliq. Lékin rayonda néme ishlarning boluwatqanliqini bilmigenlikim üchün bérishni xalimidim. Chünki, belki, méning ziyaritim ‛biz emel qilip kelgen bezi medeniy ölchemlerge xilap‚ dep qarilishini oylidim. Shunga, bu bizning islam jama'itimiz üchün bir yéngiliq, shundaqla bizning pilanimiz ichidiki mesile emes” dédi.

El nay'umining bashchiliqidiki bu ziyaret ömikige sérbiye islam jama'iti kéngishining re'isi mewlut dudichmu qatnashqan hem xitayning Uyghur siyasitini medhiyeligenidi. Lékin chet'el taratqulirining xewer qilishiche, nöwette sérbiye islam jama'iti kéngishimu bu ziyaret bilen bolghan alaqisige musape qoyghan. Sérbiye musulman jama'iti kéngishining bash katipi samir sikirijéli chet'el taratqulirigha qilghan sözide, dudichning bu ziyaretke shexsi namidin qatnashqanliqini éytqan. Biz 25-yanwar samir sikirijéligha téléfon qilghan bolsaqmu, lékin samir sikirjéli su'allirimizgha jawab bérishni ret qildi.

Samir sikirjéli: “Siz mupti dudich ‍ependining xitaydiki az sanliq millet rayonigha qilghan ziyariti toghrisidiki uchurlarni sorawatamsiz. Bolidu, men sizge ete téléfon qilay. Chünki, bizning re'is bügün yoq. Men sizge ete téléfon qilimen. Chünki, bügün mende re'isimizning xitay ziyaritige a'it uchurlar yoq” dep körsetti. Uning éytishiche, bash mupti mewlüd dudich bu ziyaretke “Birleshme ereb xelipilikidiki ‛dunya islam jama'etliri kéngishi‚ning namidin qatnashqan”.

U, bu ziyaret nurghun musulman teshkilatlirining tenqidige uchrighanliqi, uning bu tenqidlerge néme deydighanliqi heqqidiki so'allirimizgha “Men xitay ziyariti heqqide toxtilishni xalimaymen. Chünki men bu ziyarette yoq, shunga dudich ependim heqqide sizge sözlep bérelmeymen. Chünki, mende uchur yoq” dep jawab berdi.

Sabiq bash mupti mustafa sérichning ziyaritidin sirt, bosniye-gértségowina hökümitimu 2021-yili Uyghurlar mesilide talash tartishqa chüshüp qalghan. Shu yili 7-ayda bosniye-gértségowina tashqi ishlar ministiri biséra turkowich b d t kishilik hoquq kéngishide 40 nechche gherb dölitining Uyghur kishilik hoquq weziyitini tekshürüsh toghrisidiki ortaq bayanatigha imza qoyghan. Buninggha qarita bosniye-gértségowina üch terep prézidéntliq komitétining sérb wekili milorad dudik b d t gha xet yézip, bosniye-gértségowinaning imzasini bikar qilishni telep qilghanidi.

Razim solich 25-yanwar ziyaritimizni qobul qilghanda, sabiq bash mupti mustafa sérichning özlirige wekillik qilmaydighanliqini bildürüsh bilen bir waqitta, uning bir shexs süpitide herqandaq jaygha bérish hoquqi barliqini bildürdi. Uning éytishiche, bosniyelik musulmanlar her waqit zulumgha uchrighan xelqlerning sépide tursimu, lékin Uyghur ilining weziyitige uchurlarni özliri delillimey turup baha bermeydiken.

Razim solich: “Mustafa sérich bosniye islam jama'etlirige wekillik qilmisila bir shexs süpitide xalighan jaygha bérish hoquqi bar. Mana bu bizning resmiy bayanatimiz we pozitsiyemiz…. Bizning rayonda néme ishlarning boluwatqanliqigha qarita éniq melumatimiz yoq. Bizning bu toghrisida bayanatimiz bar, biz zulumgha uchrighan xelqlerge qarita her waqit hésdashliqimizni bildürduq. Shunga, bizning buninggha da'iriliri uchurimiz yoq. Chünki, bizning bu jehettiki uchurlarni tüzitishke chamimiz yetmeydu. Lékin biz b d t doklatlirigha qaraymiz. Shuning üchün biz buninggha qarap heriket qilduq” dédi.

“Bosniye sanjaghi jem'iyiti” türkiyediki boshnaq türklirining küchlük tesiri bolghan yérim hökümet xaraktérlik chong teshkilati. Bu teshkilatning bashliqi muhemmet bashqan ependining körsitishiche, bosniye-gértségowinaning Uyghurlar mesilisige intayin éhtiyat bilen mu'amile qilishi, uning dölet qurulmisidiki intayin nazuk siyasiy tengpungluq bilen munasiwetlik iken.

Muhemmet bashqan ependi 25-noyabir ziyartitimizni qobul qilghanda munaq dédi: “Bosniyede 3 millet bar, sérblar, xorwatlar we musulman boshnaqlar(bosnyelikler). Emma eng köp nopus bar xelq musulman boshnaqlar bolup, urushta boshnaqlar ghelibe qilghan. Lékin shundaq bir shertname imzalashqa mejbur boldiki, üch milletning hemmisining söz heqqi bar we üchilisi her 6 ayda bir nöwetliship prézidént wezipisini öteydu. Bir mesilini qobul qilish üchün üchilisi birdek qoshulushi kérek. Mesilen, musulman boshnaqlar, xorwatlar Uyghur rayonida irqiy qirghinchiliq bar, désimu, lékin sérblar irqiy qirghinchiliq yoq, dése, bu irqiy qirghinchiliq, dep qobul qilinmaydu. Uning mushundaq bir dölet qurulmisi bar”.

Muhemmed bashqan mustafa sérichning ereb birleshme xelipiliki uyushturghan ziyaret ömikining terkibide Uyghur rayonida ziyarette bolushini “Eqil ishlimeslik” dep tenqid qildi. Muhemmed bashqan mundaq deydu: “Men buni eqil ishlimeslik déyishtin bashqa bir nerse démeymen. Birleshme ereb xelipiliki uyushturghan ömekke qétilip, sherqiy türkistan'gha bérishning özi chong xata, chong seweblik. Eqil ‍ishlimesliktin bashqa bir nerse emes. Buni qandaq qildi, néme üchün qildi. Ishiningki, bu eqliy ishlimigen bir ademning ishidur. Uning bundaq bir ishni qilishi qet'iy toghra emes”.

Muhemmet bashqanning körsitishiche, herqandaq ziyaret musteqil közetküchilerning rayondiki xalighan jayni tekshürüshi, xalighan kishi bilen sözlishishige yol qoyulghandila élip bérilishi, xitaylar körsitip bergen yerlernila körüsh, ular körsitip bergen kishiler bilenla sözlishish xitayning teshwiqatini qilishtin bashqa ishqa yarimaydiken.

Bosniye-gértségowinaning prézidéntliq tüzümi 1995-yili amérikada imzalan'ghan “Deyton kélishimi” ning mehsuli bolup, bu kélishim 1992-95-yilliridiki bosniye urushigha xatime bérip, bosniyede boshnaq, sérb we xorwatlardin ibaret üch asasliq millet ortaq hakimiyet soraydighan murekkep memuri bashqurush sistémisini qurup chiqqan.

Melum bolushiche, 2021-yili bosniye-gértségowina tashqi ishlar ministiri 40 nechche döletning Uyghurlar heqqidiki ortaq bayanatida imza qoyghanda, bu eyni waqittiki üch kishilik prézidéntliq komitétining bosniye (boshnaq) wekili sefik jeférowich bilen xorwat wekili zélko komsichning qollishigha érishken. Lékin buninggha sérblarning wekili dodich qarshi chiqqan. Eyni waqitta dodichning pikiri bilet tashlash arqiliq ret qilin'ghan bolsimu, lékin u shinjang mesiliside béyjingni tenqid qilish “Xitay xelq jumhuriyiti bilen bolghan yaxshi we dostane munasiwetni buzidu” dégende dawamliq ching turup kelgen.