Uyghur dewasining aktip qollighuchisi, ilim adimi proféssor nadir dewlet alemdin ötti

Türkiye istanbuldiki marmara uniwérsitétidin pénsiyege chiqqan Uyghur dewasining sadiq qollighuchisi we tonulghan tatar proféssor, tarix penliri doktori nadir dölet ependi 4-ayning 30-küni etigen korona wirusi bilen yuqumlinip dawalash ünüm bermey alemdin ötti.

Türkiyediki tonulghan tarixchi we türkologlar ijtima'iy taratqular arqiliq bayanat élan qilip, “Hörmetlik nadir dewlet ependi alemdin alemdin ötti, pütün dunyadiki türkiy xelqler muhim bir tetqiqatchi we ilim adimidin ayrilip qaldi”, dep yézishti.

Nadir dewlet ependi 1972-yilidin 1984-yilighiche gérmaniyening myunxén shehiridiki erkin yawropa radiyosining tatar tili bölümide ishligen. U, ottura mektep yilliridin tartip Uyghur dewasigha qiziqip, Uyghur dewasigha köngül bölgen. Türkiyening ichi we sirtida qatnashqan yighinlarda Uyghur mesilisini kün tertipke élip kelgen. Ömrining axirighiche uning türkiyediki gézit we zhurnallarda Uyghur mesilisi toghrisida köp sanda maqalisi élan qilin'ghan.

Türkiyede we türkiy jumhuriyetliride zor abruygha ige bolghan nadir dewlet ependi 1944-yili 7-ayning 15-küni xitayning shényang shehiride bir tatar a'iliside dunyagha kelgen. Uning 1989-yili yazghan “Zamaniwi türk dunyasi” namliq kitabi xitay hökümiti neshr qilip tarqatqan “Pantürkizm we pan'islamizm” namliq kitabta neqil körsitilgen. Xitay uni Uyghur rayonida pantürkizmni terghib qilghuchi dep eyibligen. Péshqedem Uyghur pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpining sabiq re'isi hamutxan göktürk ependi merhumning sherqiy türkistan dewasigha qoshqan töhpisi toghrisida toxtaldi.

Nadir dewlet ependi erkin aliptékin ependi bilen 12 yil amérikining myunxéndiki azadliq radiyosida birge ishligen bolup, erkin aliptékin ependi merhum nadir dewlet bilen tonushush jeryani toghrisida bizge bergen yazma melumatida mundaq yazghan: “Merhum nadir dewlet méning yaxshi dostum idi. Uning bilen 1974-yili amérikaning 2-dunya urushidin kéyin gérmaniyening myunxén shehiride qurghan azadliq radyosining tatarche-bashqirtche bölümide ishleshke bashlighan kündin bashlap tonushimen. U, özi xitayning shényang shehiride bir tatar a'iliside dunyagha kelgen bolghachqa, xitayning siyasitini, sherqiy türkistan xelqining xitaygha qarshi élip barghan milliy musteqilliq körüshini yaxshi biletti. Kéyinche Uyghurlarning türkiyede élip barghan pa'aliyetlirinimu yaxshi biletti. U, istanbul uniwérsitétida oquwatqan chaghlirida merhum dadam eysa yüsüp aliptékinning doklatlirigha aktip qatnashqan. 1984-Yili gérmaniyedin türkiyege qaytip uniwérsitétta ishleshke bashlighandin kéyin yazghan barliq eserliride, maqaliliride we qatnashqan yighinlarda sherqiy türkistanning istratégiyelik ehmiyiti we sherqiy türkistan xelqining musteqilliq dewasini tilgha alghan, uning sherqiy türkistan dewasigha qoshqan töhpisi zor”.

Izmirdiki ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqati instituti proféssori alimjan inayet ependi merhum nadir dewletning Uyghur mesilisi toghrisida köp sanda maqale yazghanliqini, bezi kitabliridimu sherqiy türkistan mesilisige orun bergenlikini misallar bilen otturigha qoydi.

Merhum nadir dewletning “Rusyediki türkiy xelqlerning milliy azadliq inqilabi” namliq kitabi 1985-yili türkiye milliy kültür wexpi teripidin mukapatqa érishken.