Бейҗиң-москва зомигәрликигә қарши коллектип мудапиә иттипақи-NAIPTO ни қуридиған пәйт кәлдиму?

Америка президенти җав байдән G7 нәқ мәйдандики ахбарат елан қилиш йиғинида сөзлимәктә. 2022-Йили 26-июн, германийә.

Русийәниң украинаға қаратқан таҗавузчилиқ һәрикитидин кейин русийә вә униң қоллиғучиси хитайниң демократийә вә кишилик әркинлик асасидики дуня тәртипигә қиливатқан хирисини өзиниң ишики алдида биваситә һес қилған ғәрб демократик дөләтлири нөвәттә бу мустәбит һакимийәтләргә қарши бирликсәп һасил қилиш тиришчанлиқини күчәйтмәктикән.

Мутәхәссисләрниң көрситишичә, русийә вә хитайға қарши шәкиллиниватқан бу йеңи тәртипниң исми “шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилати” (NAIPTO) болуп, у “нөвәттики җиддий вәзийәтниң тәқәззаси” дәп қаралмақтикән.

Америка трамп һөкүмити мәзгилидики сабиқ ташқи ишлар министири майк помпейониң хитай сиясити вә пилан мәслиһәтчиси болған милес йү (余茂春, Miles Yu) Әпәнди 11-июл күни “тәйвән вақти гезити” дә бу бирликсәп һәққидә мақалә елан қилған. У: “NAIPTO-явро-асия, тинч окяндики көп тәрәплик коллектип мудапиә иттипақи” мавзулуқ мақалисини мундақ дәп башлиған:

“бүгүнки дунядики әркинлик вә демократийәгә қарши әң чоң тәһдит алдида шәкиллиниватқан вә йеңидин гүллиниватқан бир хәлқаралиқ иттипақ бар. Бу тәһдит хитай рәһбәрликидики бейҗиң-москва зомигәрлики вә таҗавузчилиқи болса, униңға қарши туруштики йеңи иттипақ шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилати-NAIPTO дур”.

Әслидә, бундақ бир йүзлиниш йеқинда шималий атлантик окян әһди тәшкилатиниң (NATO) испанийәдә ечилған башлиқлар йиғинидиму гәвдиләнгәниди. Йиғинға тунҗи қетим японийә, җәнубий корейә вә австралийә қатарлиқ дөләтләрму тәклип қилинған вә йиғинда таҗавузчи русийә асаслиқ рәқиб, униңға ярдәм бериватқан хитай “истратегийәлик хирис” дәп атилип, уларға қандақ тақабил туруш мәсилиси музакирә қилинған.

Милис йү әпәндиниң мақалисидә билдүрүлүшичә, “шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилати” юқиридики шималий атлантик окян әһди тәшкилатиниң мувәппәқийитини давамлаштуруш билән биргә, америка рәһбәрликидики һинди-тинч окян районидики мустәһкәм мудапиә иттипақи тәрипидин йәниму күчәйтилидикән.

Аптор мундақ дегән: “бу хил иттипақниң көлими икки тәрәплик әмәс, көп тәрәплимилик болуп, явро-асия, шундақла һинди окян, атлантик окян вә тинч окянни өз ичигә алиду. Көләмниң зор болуши зөрүр, чүнки шималий атлантик окян әһди тәшкилатидики дөләтләр вә һинди-тинч окян районидики асаслиқ дөләтләр ортақ тәһдиткә дуч кәлмәктә. Ортақ тәһдит ортақ мудапиәниң асасидур. Йеқинқи айларда бу иттипақниң тәхирсизлики техиму кәскинләшти. Русийәниң украинаға қарши уруши хитай вә русийәниң ортақ таҗавузчилиқ мәнбәси икәнликини йәниму айдиңлаштурди. . . . Бейҗиң-москва бирликигә чоқум явро-асия вә окян һалқиған иттипақ арқилиқ тақабил туруш керәк.”

Түркийәдики хитай ишлири мутәхәссиси, һаҗәттә университети оқутқучиси доктор әркин әкрәм әпәндиниң билдүрүшичә, юқирида милис йү әпәнди тилға алғандәк NAIPTO бирлики һинди-тинч окян райони үчүн зөрүр болған бир тәшкилат болуп, бу райондики дөләтләрниң бихәтәрлики үчүн пайдилиқ икән.

Милис йү әпәнди мақалисидә йәнә мундақ дегән: “хитай вә русийәниң нурғун ортақлиқи бар, улар америка рәһбәрликидики тинчлиқ, демократийә вә әркин базар системисини илгири сүридиған вә қоғдайдиған хәлқара қанун вә сиясий түзүмни йоқитишқа бәл бағлиған. ‛чеки йоқ қериндашлиқ‚ қа вәдә берип, украина, тәйвән қатарлиқ җайларда бир-бирини сөздә вә һәрикәттә қоллап кәлгән. Улар явропа вә асиядики демократик иттипақ түзүмлиригә дүшмәнлик билән қарайду. Русийә вә хитай америка президенти җов байден қатнашқан токйодики төт дөләт һәмкарлиқи йиғининиң ахирқи күнидә бирләшмә партлатқучи парахот әтритини японийә деңизиға әвәтиш арқилиқ өзиниң кимни ортақ дүшмән дәп қарайдиғанлиқини наһайити ениқ җакарлиди.”

Шуңа милис йү әпәнди мақалисидә демократик дөләтләрниң әмди хитай-русийә иттипақиниң мәвҗутлуқини етирап қилиши керәкликини, русийә явропадики әркинлик вә демократийәгә тәһдит салса, хитайниң һинди-тинч окян вә дуняниң һәрқайси җайлирида әркинлик вә демократийәгә тәһдит салидиғанлиқини, нәтиҗидә бу икки дөләтниң бирликтә йәршари тәртипини шәкилләндүридиғанлиқини агаһландурған. У шуңа: “шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилатиниң бирликсепи әркинликниң күчи вә чидамчанлиқиға болған ишәнчни йеңилайдиған қудрәтлик, дуняви вә демократик инкас болиду” дегән.

Милис йүниң қаришичә, бундақ бирликсәп америка башчилиқидики һинди-тинч окяндики иттипақдашлиқ мунасивитидә дуч келидиған әң муһим чәклимиләрни йоқитидикән. Мәсилән, шималий атлантик окян әһди тәшкилати көп тәрәплик иттипақ болсиму, әмма американиң һинди-тинч окяндики иттипақлиқ түзүми икки тәрәпликтур. Американиң асиядики японийә, җәнубий корейә, филиппин вә тайланд қатарлиқ асаслиқ иттипақдашлири билән күчлүк мудапиә келишими болсиму, әмма у дөләтләрниң көп тәрәплик мудапиә үчүн өз-ара мудапиә һәмкарлиқи йоқ икән. Шуңа әгәр хитай японийәгә һуҗум қилип қалса, вашингтон токйо билән биллә уруш қилидикән, әмма җәнубий корейә вә филиппинни өз ичигә алған американиң иттипақдашлири уруш қилмайдикән. Шуңа мушуниңдәк әһвалларниң алдини елиш үчүн бу зор көләмлик, көп тәрәплик һәмкарлиқ шәрт икән.

Доктор әркин әкрәм әпәндиму сөзидә һәрбий күчкә игә хитай районда баш көтүрүп чиққандин кейин мәвҗут тәртипкә бузғунчилиқ қиливатқанлиқини әскәртти.

Милис йү әпәндиму мақалисидә хитай пәйда қиливатқан тәһдитниң русийәниңкидин бәк кәскинликини әскәрткән болуп, у буни мундақ дәп чүшәндүргән: “русийәниң явропада ойнаватқан район характерлик қимари билән хитай пәйда қиливатқан техиму кәскин дуняви хирисни унтуп қелишимиз йол қоюшқа болмайдиған зор хаталиқ. Хитайниң иқтисади русийәниңкидин он һәссә чоң. У йәнә һәрбий иқтидари, тор техникиси, аләм вә сүний әқил қатарлиқ адәттики вә юқири техникилиқ саһәләргә игә. Хитайниң нишани русийәдәк қошнилириға тәһдит селип империйә өтмүшини әслигә кәлтүрүш болуп қалмастин, бәлки америка рәһбәрликидики хәлқара тәртипни бейҗиңни мәркәз қилған коммунизм системисиға өзгәртиштин ибарәт. Русийәниң истәватқини дуняниң униңға әһмийәт бериши, һалбуки хитайниң истәватқини болса дуняға һөкүмранлиқ қилиштур”.

Милис йү әпәндиниң ейтишичә, 1950-йилларда шәрқий җәнубий асия шәртнамиси тәшкилати яки SEATO дәп аталған натониң асиячә шәклини қуруш урунушлири болған болсиму, бирақ у мәғлуп болғаникән. Шуңа бәзи тәнқидий пикирдикиләр бу бирликни қурушниңму мумкин әмәсликини илгири сүридикән. Милис йү әпәнди болса һазирқи шараитниң 1950-йиллардикидин көп өзгәргәнликини, болупму хитай тәһдитидин ибарәт бу реаллиқниң рәт қилғусиз һаләткә кәлгәнликини әскәрткән вә мундақ дегән:

“бүгүнки күндә, хитай тәһдити йирақтин йеқинға, район характерликтин йәршаривийлиққа айланди. Бу тәһдит һазир һинди-тинч окян районидики японийә, һиндистан, җәнубий корейә, тәйвән, австралийә, йеңи зеландийә вә шәрқий җәнубий асия әллири иттипақидики он дөләт қатарлиқ һәр қайси асаслиқ дөләтләргә ортақ болуп қалди. Бу дөләтләрниң йеримидин көпрәкиниң хитай билән деңиз вә земин маҗираси бар. Тарихтин буян һинди-тинч окян районидики бу дөләтләр техи хитай пәйда қилғандәк бундақ кәскин вә даимлиқ тәһдиткә йолуқуп бақмиған”.

Америкадики кор аналитик тәтқиқат мәркизи қурғучиси, доктор андерс корму радийомизға қилған сөзидә өзиниң милис йү әпәндиниң көз қарашлириға тамамән қошулидиғанлиқини, бундақ бир һәмкарлиқниң чоқум қурулуши керәкликини билдүрди. У елхетидә мундақ дегән: “доктор йүниң американиң шималий атлантик окян әһди тәшкилати-натони өз ичигә алған иттипақдашлиқини дуняви шәкилгә кеңәйтишниң зөрүрлүкини дейиши тамамән тоғра. Һеч болмиғанда, японийә, корейә, тәйвән, австралийә вә йеңи зеландийә қатарлиқ узундин буян демократик иттипақ түзүмидә чиң туруп кәлгән дөләтләрни шималий атлантик әһди тәшкилатиға қатнишишқа тәклип қилиш керәк. Бу дөләтләрниң һәммисини ядро техникисини өз ичигә алған һәрбий техника учури ортақлиқиға қатнишишқа тәклип қилиш керәк.”

Андерс кор әпәнди йәнә, бундақ бирликни давамлаштуруш үчүн дөләтләр төләйдиған мудапиә чиқиминиң өстүрүлүши керәкликиниму тәкитлигән. У мундақ дегән: “юқиридики бирликсәпкә йеңидин қошулидиған дөләтләр вә натониң әза дөләтлиридин мудапиә чиқимини дөләтниң йиллиқ миллий дарамитиниң кәм дегәндә 3 пирсәнтигә өстүрүши тәләп қилиниши керәк. Һиндистанни бу бирликкә тәклип қилиштин илгири, у чоқум америка вә униң иттипақдашлириға русийәниң нефит вә қорал-ярағлирини сетивелишни рәт қилиш қатарлиқлар арқилиқ өзлириниң сәмимийитини йәниму яхши көрситиши керәк.”

Милис йү әпәнди мақалисидә һазирқи бу һинди-тинч окян дөләтлири арисида өз-ара бәзи мәсилиләр, көз қараш пәрқлири мәвҗут болсиму, бирақ, “шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилати” қурулған тәқдирдә бу дөләтләрниң пәрқлирини бир янға қайрип қоюп, бу тәшкилат астида бирлишәләйдиғанлиқини тәкитлигән. У мундақ дегән:

“шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилатиниң көп тәрәплик қурулмиси бирләшмә мунасивәтни техиму чоңқурлаштуриду, әзаларни вақитлиқ, тарихи талаш-тартиштин һалқип, ортақ мудапиәни тар, шәхсий мәнпәәт үстигә қоюшқа үндәйду. Шималий атлантик окян әһди тәшкилатиму нәччә он йилдин буян, явропалиқларниң узундин буян давамлашқан өз-ара җәңлири вә ички җедәллирини тинчландурған. Шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилатиниң һинди-тенч окянда корейә, японийә қатарлиқ дөләтләр вә башқилар үчүнму шундақ қилидиған йошурун күчи бар”.

Әркин әкрәм әпәндиму әгәр бу дөләтләр пикир, иқтисад қатарлиқ мәсилиләрдә бирлишәлисә, бундақ бирликни қурушниң мумкинликини ейтти.

Милис йү әпәнди мақалисидә американиң хитай тәһдитини тунҗи болуп тониғанлиқини, әмди кона иттипақларға йеңи нишан бәлгиләйдиған пәйт кәлгәнликини ейтип мундақ дегән:

“америка тунҗи болуп хитай хирисиға ойғанған дөләтләрниң бири. Һазир нурғун явропалиқлар американиң истратегийәлик бурулушиға әгәшмәктә. явропа иттипақи хитайни ‛системилиқ рәқиб‚ дәп бәлгә қойди. Нато башлиқлириму охшаш мәзмундики баянатларни бәрмәктә. Нато тарихида тунҗи қетим йеқинда мадридта өткүзүлгән шималий атлантик окян әһди тәшкилати башлиқлар йиғиниға җәнубий корейә, австралийә, японийә вә йеңи зеландийәниң рәһбәрлирини тәклип қилди. Шималий атлантик окян әһди тәшкилатиниң 2022-йилдики истратегийәлик уқуми инқилаб характерлик болупла қалмай, йәнә маһийәтлик болуп, шималий атлантик окян әһди тәшкилатиға әза дөләтләр ‛иттипақдаш дөләт сүпитидә мәсулийәтчанлиқ билән һәмкарлишип, хитай хәлқ җумһурийитиниң явро-атлантик окян бихәтәрликигә елип кәлгән системилиқ хирисни һәл қилиши керәк‚ дәп җакарлиди.”

Милис йү мақалиси ахирида әмди йеңи нишан бойичә һәрикәт қилидиған пәйт кәлгәнликини тәкитләп мундақ дегән:

“әмди кона иттипақларға йеңи күч вә мәқсәт ата қилидиған, бүгүнки хирисларға тақабил туруш үчүн йеңидин күч-қуввәт беридиған пәйт кәлди. Әгәр биз шималий атлантик окян әһди тәшкилатиниң 20-әсирдики мувәппәқийитини қәдирлисәк, у һалда у қолға кәлтүргән нәтиҗиләргә капаләтлик қилишниң әң яхши усули 21-әсирдики шималий атлантик окян-һинди-тинч окян шәртнамиси тәшкилатиға бәргән вәдисигә әмәл қилиш вә уни кеңәйтиш җүмлидин, җуғрапийәлик орни немә болушидин қәтийнәзәр бир демократийәгә қилинған һуҗум барлиқ демократик дөләтләргә қаритилған һуҗумдур, дегәнгә әмәл қилиштин ибарәт”.