Nensiy pélosi: “Chén chüen'go yer shari magnitskiy qanunining émbargosigha uchrishi kérek”
2019.07.17
Amérika siyasiy sehnisidiki 3-nomurluq shexs, amérika awam palatasining re'isi nensiy pélosi 16-iyul küni washin'gtonda ötküzülüwatqan bir xelq'ara yighinda söz qilip, eger amérika xitayning shinjangda Uyghurlargha tutqan mu'amilisige riqabet élan qilmisa, uning herqandaq jayda kishilik hoquq toghrisida sözlesh exlaqiy étibarini yoqitip qoyush xewpige duch kélidighanliqini agahlandurdi. Bu nensiy pélosining tramp hökümitini az dégende 2-qétim xitayning Uyghur rayonida 2 milyondek Uyghur qatarliq musulman xelqlerni lagérlargha qamap, kishilik hoquqni éghir depsende qilishtek qorqunchluq qilmishigha qarshi tedbir qollinishqa chaqirishidur.
Nensiy pélosi bu sözlerni 16-iyul küni amérika tashqi ishlar ministirliqining sahibxaniliqida ötküzülüwatqan 2-nöwetlik diniy erkinlikni ilgiri sürüsh ministirlar yighinida sözlidi. 15-Iyul küni bashlan'ghan bu yighin'gha 20 dek dölettiki özlirining étiqadi seweblik éghir basturush we kemsitishke uchrawatqan millet we diniy jama'etler, shahitlar, amérika tashqi ishlar ministirliqidiki munasiwetlik emeldarlar, zhurnalistlar bolup 100 dek wekil we alahide méhmanlar qatnashmaqta.
Nensiy pélosi Uyghur mesilisi eng nuqtiliq muzakire témilirining biri bolghan mezkur yighinning 2-küni söz qildi. U amérika tashqi ishlar ministirliqining diniy ishlar bash elchisi sam browénbekning riyasetchilikidiki sehnide uning Uyghurlar heqqidiki so'allirigha jawab bergende yuqiriqi sözlerni qildi. U mundaq deydu: “Bizning dunya mesililiridiki endishilirimizde méning diqqitimni xitaygha merkezleshtürüshimdiki seweb (shinjangdiki) depsendichilikning derijisi we kölimi nahayiti zor bolup, soda menpe'etining muhim orunni tutushi, buning bezide bizning qimmet ölchimimizni, uninggha qandaq inkas qayturush mesiliside yumshitiwétishidur. Shunga men shuni tekitlep keldim, eger biz xitayda yüz bériwatqan diniy erkinlik depsendichilikige qarshi turushta isteklik bolmisaq, biz dunyaning bashqa herqandaq jayida bu mesilisini sözlesh exlaqiy étibarimizni yoqitip qoyimiz”.
Tramp hökümiti hazirgha qeder xitayning Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikini qattiq tenqid qilip kelgen bolsimu, lékin yer shari magnitskiy qanunini ishqa sélip, xitay emeldarlirini jazalashni arqigha sürüp kelgen. “Nyu-york waqti” gézitining bu yil 5-ayda élan qilghan bir maqaliside, tramp hökümitining amérika-xitay soda söhbitini közde tutup, “Shinjang mesilisi” de xitay emeldarlirigha we alaqidar xitay karxanilirigha émbargo qoyushni keynige sürüwatqanliqini bildürülgen. Maqalide, amérika tashqi ishlar ministirliqi we dölet xewpsizlik komitéti yer shari magnitiskiy qanunini ishqa sélish terepdari bolsimu, lékin amérika maliye ministirliqining émbargogha qarshi turuwatqanliqi, uning buni soda kélishimige “Tosqunluq qilidu” dep qaraydighanliqi ilgiri sürülgenidi.
Nési pélosi yighinda, özining 2015-yili tibetni ziyaret qilip, xitayning tibet medeniyiti, tili we diniy étiqadini qandaq basturghanliqini öz közi bilen körgenliki, eyni waqittiki tibet partkom sékrétari chén chüen'goning nöwette bu siyasetni Uyghurlargha eynen yürgüzüwatqanliqini bildürdi. Uning tekitlishiche, Uyghur aptonom rayonluq partkom sékrétari chén chüen'go amérika yer shari magnitskiy kishilik hoquq qanunining émbargosigha uchrishi kérek iken. U mundaq deydu: “Biz, 2015 -yili tibette chén chüen'goni körgentuq. U eyni waqitta tibetning partiye sékrétari idi. U bizning könglimizni xosh qilidighan birmunche geplerni qildi. Man hazir uning shinjangda Uyghurlarni qolgha élish, lagérlargha solash we yighiwélishtek qilmishlarni sadir qilmaqta. Nahayiti éniqki biz eyni chaghda tibette körgen qilmishlar nöwette Uyghurlargha ijra qilinmaqta. Biz yer shari magnitskiy kishilik hoquq jawabkarliq qanunini chén chüen'gogha ijra qilishimiz kérek”.
Sehnidiki yene bir alahide méhman awam palatasining pénsiyege chiqqan sabiq ezasi frank wolftur. Frank wolf wezipidiki waqtida Uyghurlarning kishilik hoquqini aktip qollap kelgen siyasiyonlarning biri bolup, u amérikining yer shari diniy erkinlik qanuni qatarliq muhim qanun layihelirining maqullinishida halqiliq rol oynighan shexs. Frank wolf, magnitskiy qanunining ishqa sélinishi kérekliki, Uyghur mesilisige yene dawamliq süküt qilishqa bolmaydighanliqini bildürdi.
Frank wolf mundaq deydu: “Uning (shi jinpingning) tibette qilghini tüp yiltizidin alghanda bir medeniyet qirghichiliqidur. U hazir buni oxshashla Uyghurlargha qilmaqchi boluwatidu yaki qiliwatidu. Bir yérim milyondin 3 milyon'ghiche kishining tutup turush lagérlirigha yaki yighiwélish lagérlirigha qamilishigha pütün dunya, her bir diniy étiqad, her bir dölet zuwanini chiqishi kérek.” uning tekitlishiche, nensiy pélusi éytqandek magnitskiy qanuni ishqa sélinmighuche bu qilmish dawam qilidiken. U bizning bu ishqa yene dawamliq süküt qilishimizgha bolmaydu” dédi.
Nensiy pélosining ilgiri sürüshiche, chén chü'en'goning tibetke ewetilishi, arqidinla uning Uyghur aptonom rayonigha yötkep kélinishi tasadipiyliq emes iken. U, chén chü'en'goning bu rayonlarda pilanliq wezipige qoyulghanliqini bildürdi. Nensiy pélosi mundaq deydu: “Biz uning pilanliq bu rayonlarda wezipige qoyulghanliqini bilimiz. U tibetke basturush élip bérish meqsitide wezipige qoyuldi. Andin u Uyghurlarni basturush meqsitide yötkep apirildi. U bu jaylargha yötkilip kéliptu, dégüdek undaq tasadipiyliq emes, uning bu rayonlargha ewetilishi xitay rehberlirining meqsetlik qararining bir parchisi. Eger biz buningda rusiyediki magnitskiy weqesige jiddiy qarighandek jiddiy bolsaq, biz (chén chüegoni) jawabkarliqqa tartishni telep qilishimiz kérek.”
16-Iyul künidiki yighinda otturigha qoyulghan yene bir so'al xitayning Uyghurlarni basturushta yuqiri téxnikiliq wasitilerni ishqa séliwatqanliqi, shuningdek uning bilen hemkarlishiwatqan bezi gherb shirketlirining qandaq qilip aldini tosush mesilisidur. Sabiq awam palata ezasi frank wolf mezkur mesile heqqide pikir bildürüp, bundaq shirketlerni amérika sot mehkimilirige erz qilish kéreklikini bildürdi. Uning qarishiche, bundaq shirketlerge bedel tölitish kérek iken. Uning sözi yighin ehlining küchlük alqishigha érishti. Frank wolf mundaq deydu: “Bu heqiqeten qorqunchluq. Méningche bu yerde bezi shirketler bar, men ularning ismini tilgha almaymen. Ular xitay hökümiti bilen hemkarlishiwatidu we ular bilen ish qiliwatidu. Biz bu mesilide xarriy wugha oxshash ish qilishimiz kérek, xarri wuni tengri qobul qilsun. Bu shirketlerni uningdek sotqa erz qilish kérek. Ularni sotqa erz qilip, uning tölem pulini Uyghur, tibet, falun'gong jama'etlirige tarqitip bérish kérek. Eger bu erz ghelibilik bolmisa, dölet mejlisi qanunni özgertip, bu shirketlerge bedel tölitishi kérek.”
Yéqinda gherbtiki bezi nopuzluq gézit-zhurnallar bezi gherb shirketlirining shirketlirining Uyghur aptonom rayonida kishilik hoquqning depsende qilinishigha ishtirak qiliwatqan xitay karxanilirigha meblegh salghanliqi yaki ularni téxnika teminligenlikini ilgiri sürgen. Bu uchur amérika dölet mejlisi ezalirining we xelq'ara kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini tartqan. Ular amérika soda ministirliqi bilen tashqi ishlar ministirliqlirigha xet yézip, bu ehwalning aldini élishni telep qilghanidi.