Nato bilen Uyghurlar mesilisining birer alaqisi barmu?

Shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati (NATO) qurulghanliqining 75 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen washin'gtonda 9-iyul bashlan'ghan yighin, gherb elliride shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati, yeni natoning küch-qudriti we uning dunya tinchliqida oynaydighan roli toghrisidiki munazirilerning qanat yéyishigha türtke bolmaqta.

Natoning wezipisidin ayrilish aldidiki bash sékrétari stolténbérg natoni “Tarixtiki eng muweppeqiyetlik, eng qudretlik bir ittipaq” dep atighan hemde 2023-yiligha kelgende, nato gha eza döletler ichidiki ichki ishlepchiqirish omumiy daramitining 2 pirsentidin artuqini herbiy sahege meblegh qilip salidighan döletlerning sanining eslidiki 9 din 23 ke köpeygenlikini eskertip, buning rékort yaratqan bir san bolghanliqini ilgiri sürgen. Jens stolténbérg oxshashla, ilgiri qilghan sözliride xitayni “Dunya tinchliqi üchün eng chong tehdit” dep atap kelgenidi.

Biraq mutexessislerning qarishiche, rusiye, xitay, iran we shimaliy koréyeni öz ichige alghan yéngi qutupning dunya tinchliqigha qarita shekillendüridighan tehditliri, 2-dunya urushi mezgilidiki gérmaniye peyda qilghan tehditlerdin zor derijide éship kétidiken. Natoning hazirqi eskiriy quwwiti soghuq munasiwetler urushi mezgilidikige yetmeydiken. Buning üchün natoning özige eza 32 döletning herbiy küchini yéngilap we kücheytipla qalmastin, yene yaponiye, yéngi zélandiye, jenubiy koréye we awstraliyedin ibaret zamaniwi herbiy quwwetke ige bolghan döletlernimu öz sépige qoshushigha éhtiyaji bar iken.

U halda, natoning yéngi yüzlinishi, yeni xitaygha tutqan pozitsiyesi qandaq? uning Uyghurlar mesilisi bilen alaqisi barmu?

Türkiyediki hajiteppe uniwérsitéti dotsénti, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning qarishiche, nöwette nato bilen xitay we rusiyeni asas qilghan “Yéngi oq merkizi” otturisida heqiqetenmu urush yüz béridighandek bir weziyet shekilliniwatqan bolup, pütün dunya xalimaydighan bu qorqunchluq urushtin xaliy bolushning muhim bir yoli, nato özini téximu küchlendürüp, xitayning urush qilish jasaritini sundurup tashlash iken.

Doktor erkin ekremning qarishiche, aldimizdiki yillarda yüz bergen weqe-hadisilerge nezer salsaq, xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqlirini étirap qilghan döletlerning hemmisiningla dégüdek natogha eza döletler ikenlikini köreleymiz. Oxshashla, aldinqi yillardiki Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesilisini b d t da küntertipke keltürüsh üchün élip bérilghan birqanche qétimliq awaz bérish yighinida Uyghurlarni qollap awaz bergen döletlerning hemmisiningla nato gha eza döletler ikenlikini bileleymiz. Del eksiche, xitayni qollap, Uyghurlargha qarshi awaz bergenler xitay, rusiye, iran, shimaliy koréye qatarliq nato gha qarshi küchler, “Shangxey hemkarliq teshkilati” ning bashqa ezaliri we ereb elliridin ibaret ikenliki hemmige melum. 

Nato qurulghanliqining 75yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen washin'gtonda échiliwatqan yighinning xewerliridin melum bolushiche, ukra'inagha bolghan qollashning izchil dawamlishishi we kelgüside weziyetning özgirip ketmesliki üchün gérmaniyening wésbadén rayonigha natoning yene bir qomandanliq ishtabi qurulushi mumkin iken. Bu ishtabta natogha eza döletlerdin kelgen 700 neper xadim xizmet qilidiken.

 “Firansiye awazi” radiyosi 10-iyul élan qilghan “En'gliye générali 3-dunya urushi toghrisida agahlandurup, xitay, rusiye, irandin ibaret yéngi oq merkizi natsistlargha qarighanda téximu xeterlik dédi” namliq xewerde bayan qilinishiche, rusiye ukra'inagha tajawuz qilip kirgendin kéyin, asasliqi natogha eza döletler ukra'inagha yardem bérip, ruslarning bu urushta ghelibe qilishining aldini élip kelmektiken. Biraq urush 3-yiligha qedem qoyuwatqan bügünki künde, rusiyening bu urushta meghlubiyetke yüzlenmeyla qalmastin, belki rusiye pirézidénti putinning özlirini qollawatqan xitay, iran, shimaliy koréye bilen bolghan hemkarliqini kücheytip küch-qudritini dawamliq namayan qilishi, aldimizdiki 5 yilda yüz bergüsi kölimi zor bir dunyawi urushtin, yeni 3-dunya urushidin shepe béridiken.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömerning qarishiche, Uyghurlar natogha ezeldin nahayiti diqqet qilip kelgen bolup, uning, Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzüp, eyibleshke uchrawatqan xitaygha nisbeten qandaq mu'amile qollinishi Uyghurlar intayin ehmiyet béridighan nuqtidur. Uning perez qilishiche, nato bilen xitay we rusiyeni asas qilghan “Yéngi oq merkizi” otturisida heqiqetenmu urush yüz berse, Uyghurlar natoni tallishi mumkin iken. Lékin, uning tekitlishiche, urush qilish éhtimali bolghan her ikki terep yadro qorallirigha ige bolghachqa, mumkin qeder ular bu urushtin saqlinishqa tirishidiken.

 “Gérmaniye dolqunliri” radiyosi 9-iyul élan qilghan “Nato aliy derijilikler uchrishishi küchini körsetmekte, yawropa-amérikaning siyasiy weziyitide riqabet mewjut” namliq xewerde bayan qilinishiche, kanada, italiye, ispaniyeni öz ichige alghan yene 9 döletning herbiy sahege ajritiwatqan xirajiti ichki ishlepchiqirish omumiy daramitining 2 pirsentigimu yetmeydighan bolup, bu weziyet aldimizdiki birqanche yilda özgiridiken. Ezeldin herbiy xirajetke tüzük meblegh ajratmay kéliwatqan gérmaniye bolsa, rusiye ukra'inagha tajawuz qilip kirgendin kéyin biraqla 100 milyard yawroni ajratqan bolup, gérmaniye herbiy sahege salidighan mebleghni yildin yilgha köpeytmektiken.

 Natogha a'it uchur melumatlirida körsitilishiche, nato 1949-yili 4-aprél qurulghan. Uning tunji qurghuchi ezaliri amérika, en'gliye, firansiye, bélgiye, daniye, islandiye, italiye, kanada, liyuksémburg, gollandiye, norwégiye, portugaliye qatarliq 12 dölettin ibaret bolghan. 1952-Yili 18-féwral girétsiye we türkiye nato gha qoshulghan. Gérmaniye bolsa, 1955-yili 6-may qoshulghan. Ispaniye 1982-yili 30-may, polsha, chéxiye we wén'giriyeler 1999-yili 12-mart bu ittipaqqa qoshulghan. 2004-Yili 29-martqa kelgende bulghariye, éstoniye, litwa, latwiye, ruminiye, silowakiye we silowéniyeler natogha eza bolup kirgen. 2009-Yili 1-aprél albaniye bilen xorwatiye, 2017-yili 5-iyun monténégro, 2020-yili 27-mart shimaliy makédoniye eza bolup kirgen. Natogha eng axirida eza bolup kirgen ikki dölet finlandiye bilen shiwétsiye bolup, 2022-yili 2-ayning 24-küni rusiye armiyesi ukra'inagha bésip kirgendin kéyin, finlandiye 2023-yili 4-aprél, shiwétsiye 2024-yili 7-mart natogha eza bolush yolini tallighan. Bosniye-gértségowina, giruziye, ukra'ina qatarliq 3 dölet nöwette kandidat, közetküchi döletler qataridin orun alghan.

Yuqiriqi melumatlardin melumki, natogha eza döletlerning hemmisi yawropa we shimaliy amérika döletlirini asas qilghan. Hazir natoning 3 milyon 460 ming muntizim eskiri, 2 milyon 110 ming zapas eskiri bar iken. 500 Ming eskiri derhal jengge atlinalaydiken. Natoning bash ishtabi yawropa ittipaqining merkizi bolghan bélgiye paytexti biryussélgha jaylashqan.