Nato xitaygha qarita istratégiyesini özgertti

“Nato mutexessisler goruppisi birliki” ning re'isi, amérikaning sabiq déplomati a. Wés michél ependim.

Xitayning dunya ténichliqi, bixeterlikige qarita shekillendüriwatqan tehditi, gherb qimmet qarishigha élip kelgen xirisliri, gherbning démokratiye, erkinlik, kishilik hoquq sistémisigha séliwatqan buzghunchiliqliri yillardin buyan nurghun munazirilerge seweb bolghan bolsimu, gherb ellirining buninggha qarshi ünümlük tedbirler bilen taqabil turushning yolliri üstide élip barghan izdinishliridin körünerlik bir netije chiqmighan. 2019-2020-Yillirigha kelgendila bu mesile yawropa ittipaqida hemde nato (shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati) da jiddiy köngül bölüshke tégishlik téma süpitide küntertipni igiligen. Bügün “Gherb analizchiliri uzun yillardin buyanqi xitay tehditige sel qarash we uni töwen mölcherleshtek xataliqlirini tüzitish üchün jiddiy heriketke ötken”. Amérikaning bolupmu 2020-yilidin buyan xitaygha qarita yürgüzüshke bashlighan tashqiy siyasetliride barliqqa kelgen özgürüshlermu gherb dunyasigha tesir körsitishke bashlighan amillarning biri bolghan.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosining 9-dékabir élan qilghan “Dostmu-düshmenmu? xitay natoni gheplet uyqusidin oyghatti” namliq xewiride bayan qilinishiche, mutexessisler tönügün “Nato 2030” namliq bir analiz doklatini élan qilghan. Doklatta xitayning pütün dunyagha tehdit shekillendüriwatqanliqigha da'ir chüshenchilerge orun bérish bilen birge, natoni “Bash kötürüwatqan xitayning ötkür riqabetchige aylan'ghanliqi bilen agahlandurghan”. Biraq doklatning konkirét mezmuni téxi ashkarilanmighan.

Melum bolishiche, qisqiche “Nato” dep atalghan shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati 1949-yili 4-april washin'gtonda qurulghan. Bélgiye paytexti biryussél uning merkizi qilip békitilgen. Deslepte 12 gherb döliti bilen qurulghan natogha hazir 30 dölet eza bolghan. Eslide sowét ittipaqining tehditige taqabil turushni meqset qilip qurulghan bu herbiy ittipaqning 1960-yillarda tüzgen istratégiyelik pilanlirida hazirgha qeder bek chong özgirishler bolmighan. Xitay tehditi bash kötürüshke bashlighandin kéyin amérika, gérmaniye, fransiyeler natoni islah qilish, uning istratégiyelik pilanlirini yéngilash teklipliride bolup kelgen bolsimu, bu teklip peqet 2019-yili xitaydin taralghan korana wirusi dunyani qaplashqa, xitay hakimiyitining tajawuzchiliq esli mahiyiti ashkarilinishqa bashlighandila, andin natoning xizmet üstilige chiqqan.

Xewerde tekitlinishiche, “Nato mutexessisler goruppisi birliki” ning re'isi, amérikaning sabiq déplomati wés michél mezkur doklat heqqide toxtalghanda “Tesewwur qilghili bolidighan kelgüsige qarita éyitqanda, rusiye yenila natogha nispeten kélechektiki eng asasliq herbiy tehdit bolup qalidu. Biraq xitayning bash kötürüshi natoning istratégiyelik muhitidiki eng zor, tesiri eng küchlük bir özgürüshni, nato estayidil taqabil turmisa bolmaydighan bir özgirishni peyda qildi,” dégen.

“Nato mutexessisler goruppisi birliki” ning ikkinchi re'isi, gérmaniyening sabiq dölet mudapiye ministéri tomas dé maysiri bolsa “Natogha téximu köp waqit, siyasiy meblegh ajritip we heriket qollinip, xitay élip kelgen bixeterlik xirislirigha taqabil turush lazim,” dégen.

Natoning bash katipi jéns stolténbérg bu doklatqa bergen bahasida téximu ochuq qilip: “Xitay bizning qimmet qarishimizni qobul qilmaydu, kishilik hoquqni depsende qilidu, bashqa döletlerni bozek qilidu hemde u biz bilen bolghan sistémiliq riqabitini künsiri kücheytmekte,” dégen.

Natoning istratégiyelik pilanlirini yéngilap, xitayni nishan'gha élishi Uyghurlarning nöwettiki weziyitige qandaq tesir körsitishi mümkin?

Türkiyediki hajitepe uniwérsitétining dotsinti, istratégiye mutexessisi doktur erkin ekrem bu so'algha jawap bergende, natodiki bu özgirishning xitaygha nisbeten zor bésim peyda qilidighanliqini we buning Uyghurlarghimu tesiri bolidighanliqini tilgha aldi.

Yawropa istratégiyelik analiz merkizining “Okyan halqighan mudapiye we bixeterlik bölümi” ning mudiri lawrén spéransa bu heqte toxtalghanda: “Yawrupaning istratégiyesini belgüligüchilerning qelbide ghayet zor özgirishler yüz berdi, ular xitay tehditining éghirliqini axiri tonup yetti,” dégen.

Uning qarishini qollap, bu xil oyghunishning yawrupada omumiyüzlük hadisige ayliniwatqanliqini tekitligen gérmaniyediki “Marshal fondi jem'iyiti” ning xadimi bruno lété, bu oyghinishni xitayning koruna wirusi kirizisi mezgilidiki qilmish-etmishlirining zor derijide ilgiri sürgenlikini tilgha alghan. U “Bir yil ilgirikige sélishturghanda, biz xitayning okyan halqighan tehditlirini téximu ilgirilep chüshinish pursitige érishtuq” dégen hemde “Nato awstraliye we yaponiyege oxshash dost döletler bilen bolghan hemkarliqini téximu ilgiri sürüshi lazim. Bu döletler xitayning bésimlirigha heqiqetenmu qattiq uchrimaqta,” dégen.

Rusiye-yawrupa tetqiqat merkizining mudiri térisa fallon “Xitay bilen rusiyening hazir er-xotun'gha aylan'ghanliqini, bu her ikki döletning gherb sistémisi hem qimmet qarishigha ziyankeshlik qiliwatqanliqini” ilgiri sürüp, natoning gézi kelgende qattiq heriketlerni qollinishtin bashqa, hazirche “Gherbning xitayning istratégiyelik ul eslihe qurulushlirigha meblegh sélishini cheklesh, esker we xelq teng ishletse bolidighan qosh ölchemlik eskiriy tawarlarni xitaygha ékisport qilishni tosush, xitayning sifirlashqan yipek yoli tereqqiyatini boghush” qatarliq charilerge muraji'et qilipmu xitayni endishige salghili bolidighanliqini izahlighan. U sözide yene xitayning yawropa ittipaqining ichkiy qismida “Muweppeqiyetlik orunlashturush” qa ige boluwalghanliqini, buningdin paydilinip yawropa ittipaqining birlikini buzuwatqanliqini, yawropa ittipaqining ortaq awaz chiqirishigha tosqunluq qiliwatqanliqini, bezi döletlerni özining rélisigha sélishqa térishiwatqanliqini eskertken.

Yawrupa-atlantik tetqiqat merkizining mudiri yéléna milich xitayning yawropagha balqan rayonliridin qol séliwatqanliqini ilgiri sürüp mundaq dégen: “Balqan rayonliri xitayning eng yaxshi tallishi bolup qaldi. Bu rayon'gha xitay asanla qol tiqalaydu. Chünki bu yerlerde mukemmel siyasiy muhit we soda nizamliri yoq. Qanunmu özgirishchan.”

Uning éytqinidek, balqan rayonliri xitayning shexsiy turalghusigha oxshap qalghan. Xitay géritsiyedin bir portni sétiwélip, uni yawrupagha ötidighan köwrük qiliwalghan. Biraq mezkur doklatta, “Eza döletlerning xalighan biri xitaydin kelgen herqandaq bir tehditni hés qilghan haman, nato derhal heriket qollinip özining uni mudapiye qilish iqtidarigha we quwwitige ige ikenlikini körsitip qoyushqa teyyar turushi lazim” liqi alahide tekitlen'gen.