Никкий һейлий ханим: “хитайни ойлисам кечилири уйқум қачиду”

Америка һөкүмитиниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати (б д т) да турушлуқ сабиқ баш әлчиси никки һейлей ханим йеқинда америкадики көрүлүш нисбити алаһидә юқури болған “гленбек” радийо-телевизийәсиниң зияритини қобул қилғанда, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқи һәмдә хитайниң америка вә дуняға пәйда қиливатқан зор тәһдити үстидә муһим сөзләрни қилған.

Никкий һейли ханим сөзини “мән хитайни ойлисам кечилири уйқум қачиду”, дәп башлиған. У мундақ дегән: “әгәр мәндин бири сизни кечилири уйқусиз қоюдиған нәрсә немә дәп сорап қалса, мән хитай дәп җаваб беримән. Хитайни ойлисам, кечилири ухлиялмаймән. Хитайниң һәрикәтлиригә қарап беқиң. Мениң б д т дики биринчи йилимда хитай наһайити еһтиятчан, артуқ ишқа арилашмайдиған дөләт иди. Бирақ ши җинпиң һакимийәткә олтурғандин кейин, ишлар бир кечидила өзгәрди. Улар б д т ға сиңип кирип, униң охшимиған органлириниң лидири болушқа урунди. Һәрқайсий дөләтләргә бизгә аваз берисән, болмиса, йоқилисән дәп уларға очуқ тәһдит қилди вә барғансери қәбиһләшти. Улар һазир һәрбий техникисини һәдәп йеңилаватиду, һәрбий әслиһәлирини йеңилаватиду. Американиң техникисини оғрилаватиду.”

Никки һейлий ханим йәнә хитайниң уйғурларға қиливатқан зулумини мисал көрситип, хитай һакимийитиниң нийитиниң интайин қәбиһликини билдүргән: “сиз йәнә хитайниң кишилик һоқуқни дәпсәндичиликлиригә қарап беқиң. Бу сиз билидиған кишилик һоқуқ дәпсәндичилики әмәс. Бу дәпсәндичилик хитайниң характерини наһайити яхши ипадиләп бериду, мәсилән, улар бир милйондин артуқ уйғур мусулманни җаза лагерлириға қамап, уларниң исмини, динини өзгәртип, уларни диний етиқадиға хилап һалда һарақ ичишкә зорлаватиду. Лагиерларда қейин-қистақ, җисманий вә җинсий зораванлиқлар йүз бериватиду. . . Биз (ирқий қирғинчилиқниң) қайта тәкрарлинишиға йол қоймаймиз, дәп вәдә бәргән бирақ у һазир тәкрарлиниватиду.”

Никкий һейлий ханим мана мушу сәвәбтин хитай һөкүмитиниң олимпик мусабиқиси өткүзүшигә қарши турулуши керәк, дегән: “алдинқи қетимлиқ олимпик мусабииқисини хитай өзиниң баш көтүргәнликини дуняға җакарлаш үчүн қолланған. Бирақ бу қетимлиқ олимпк мусабиқиси арқилиқ хитай дуняға ‛мана мән бу дуняниң йеңи дәриҗидин ташқири күчи‚ дәп җакарлашни пилан қиливатиду. Дегәнлиримни исиңиздә сақлаң, әгәр бу олимпикта һәммә иш хитайниң көңлидикидәк оңушлуқ болидикән, улар дәрһал тәйвәнгә һуҗум қозғайду вә нәтиҗидә бу иш түгәйду.”

Никкий һейли ханим дегән сөзини чүшәндуруп йәнә мундақ дегән: “хитай хоңкоңда дуняни синап бақти, һечким бәк бир нәрсә қилалмиди. Әмди улар тәйвәнни алди дегәнлик башқа йәрләрниму ишғал қилиду дегәнликтур. Улар башқа дөләтләрниму аста-аста мунқәрз қилиду. Уларниң қоллиниватқан тактикисиға қарайли, улар нурғун дөләтләргә мәбләғ селип пурсәт күтти. Корона вируси юқуми болуши билән башқа дөләтләр қәрзини қайтуралмиған иди, уларға ‛сән қәрзиңни қайтуралмидиң, ундақта, шу һәрбий базаңни бизгә берисән, бу портиңни бизгә берисән, ‚ деди. Һазир хәритигә қарисиңиз тениңиз шүркүниду.”

Америка һөкүмитиниң бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисиға қандақ муамилә қилидиғанлиқи диққәт ноқтиси болуватқан бир пәйттә, униң сөзлири көзәткүчиләрниң қоллишиға еришти. Америкадики уйғур зиялийси елшат һәсән әпәнди американиң вә җүмлидин демократик әлләрниң ирқий қирғинчилиқ билән шуғуллиниватқан бир һакимийәтниң қишлиқ олимпик мусабиқисиға саһибханлиқ қилишиға йол қоймаслиқи керәкликини тәкитлигән.

Никкий һейлий ханим сөзидә йәнә хитай дөләт рәиси ши җинпиңниң өзи бивастә рәһбәрлик қилип бир комиссийә қурғанлиқи вә чәт әл ширкәтлиригә хитай билән тиҗарәт қилмақчи болған һәрқандақ ширкәт чоқум хитай армийәси билән һәмкарлишиши керәк, дәп шәрт қойғанлиқини әскәртип, буни юқириқилардинму хәтәрлик, дәп көрсәткән. У сөзини мундақ давам қилған: “сиз бизниң техника ширкәтлиримизни ойлап беқиң, бизниң саламәтлик учурлиримиз, хусусий учурлиримиз вә аилә учурлиримиз һәммиси хитай армийәсиниң қолида дегән гәп. Буниң ақивитини тәсәввур қилип беқиң. Хитай юқум мәзгилидә бу сияситини қолланди. Мәсилән, американиң ‛ханийвел‚ вә ‛3м‚ қатарлиқ икки шеркити сәһийә әслиһәлирини ишләпчиқарғандин кейин, хитай бу мәһсулатларниң бизгә әвәтилишини тосап қоюп, һәммини өзлири сетивалди вә бу әслиһәләрни биз пәқәт хуавей шеркитиниң 5 г техникисини ишлитишкә мақул болған дөләтләргә әвәтимиз, деди. Биз мана мушундақ бир дөләт билән муамилә қиливатимиз.”

Америкадики сиясәт тәтқиқатчиси, “кор аналитик тәтқиқат орни” ниң мәсули доктор андрес корму һейлий ханим билән охшаш пикирдә икәнликини тәкитлиди. У бизгә елхәт арқилиқ билдүргән инкасида мәйли трамп һөкүмити вә яки байдин һөкүмити болсун, һәр иккилисиниң сияситиниң асаслиқ ғайиси тиҗарәтни күчәйтиш болуп қалғанлиқтин хитайға қарши кәскин тәдбирләр рояпқа чиқмайватқанлиқини билдүргән. У мундақ дәп язған:

“һейлий ханимниң америка хитайға техиму қаттиқ һәрикәт қоллиниши керәк, дегини тоғра. Америкадики чоң банкилар вә ширкәтләр америка-хитай содисида тәхминән 600 милярд долларлиқ пайдини сақлап қелишни халайду, чүнки улар йилму-йил шундақ пул тапти. Улар вәзипидә олтурған президентларға ғайәт зор тәсир көрситиду, болупму малийә министирлиқи арқилиқ. Чүнки малийә министирлиқиға адәттә сабиқ банкирлар рәһбәрлик қилиду. Биз хитай вә униң иттипақдашлириға иқтисадий җазани күчәйтишимиз керәк, иттипақдашлиримиз билән һәмкарлишишимиз керәк.”

Андерс кор әпәнди сөзидә хитайниң росийә, иран вә шималий корийә билән болған иттипақдашлиқи хәвпниң зорайғанлиқидин дерәк беридиғанлиқини тәкитләп, биз шерик дөләтләр билән һәмкарлиқни күчәйтишимиз керәк, дегән: “биз асия вә явропадики иттипақдашлиримизға ядро қораллирини өз ичигә алған әң йеңи һәрбий техникиларни берип, уларни күчләндүрүшимиз керәк. японийә, корийә, тәйвән вә авистиралийәниң һәр бириниң су асти парахотини асас қилған ядро тәһдитигә қарши туруш әслиһәлиригә еһтияҗи бар вә биз уларниң бу еһтияҗини қандуришимиз керәк.”

Никкий һейлий ханимму хитай тәһдити һәққидики сөзидә американиң иттипақдашлири билән һәмкарлиқини күчәйтиши керәкликини тәкитлигән: “америка тәдбирлик болуши, тез һәрикәт қилип лидирлиқ қилиши керәк. Чүнки юқум сәвәбидин хитайға аччиқлиниватқан вә хитайни җазалашни халайдиған дөләтләр бар, улар биз вә биз билән һәмкарлишишқа тәйяр. . . Мәсилән канада олимпикни байқут қилишқа тәйяр. Австралийә, японийә вә һиндистан буларму хитайдин қаттиқ нарази. . . Америка мана бу дөләтләрни дәрһал бир ариға әкилиши вә бу арқилиқ хитайни әйиблиши, униңға тәдбир қоллиниши вә қилғанлириниң бәдилини төләткүзүши керәк.”

Елшат һәсән әпәндиниң қаришичә, америка һөкүмити нөвәттә шерик дөләтләр билән бирликтә хитайға тақабил турушниң йолини издәватқан болуп, ташқий ишлар министири билинкинниң депломатик сәпәрлири буни намайән қилип беридикән. Бирақ уму американиң мәйли уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқни тохтутуш үчүн болсун, мәйли хитай пәйда қиливатқан тәһдитни тохтутуш үчүн болсун дәрһал вә кәскин тәдбир қоллиниш вәзийәтниң җиддий тәқәззасидур, дәп тәкитлигән.