Нури түркәл: “хитай һөкүмити шаир адил тунияз вә аилисидикиләрни қоюп бериши керәк”

2017-Йил 12-айда мәрһум диний алим муһәммәд салиһ дамолла һаҗиниң аилә-тавабиатлири вә уруғ-туғқанлириниң хитай һөкүмити тәрипидин тутқун қилинип түрмигә яки йиғивелиш лагерлириға қамалғанлиқи, шу қатарда мәрһумниң қизи нәзирә муһәммәд салиһ вә униң йолдиши шаир адил туниязниң тутқун қилинип, икки чоң оғлиниң қамаққа елинип, кичик икки оғлиниң йетимханиларға өткүзүп берилгәнлики радийомиз тәрипидин хәвәр қилинғаниди. “қуран кәрим” вә башқа муһим диний китабларни уйғурчиға тәрҗимә қилип, уйғур дияридила әмәс, хәлқара ислам дунясидиму һөрмәткә сазавәр болған диний алим муһәммәд салиһ дамолла һаҗиниң 2018-йилниң бешида йиғивелиш лагерида вапат болуши хитайниң ислам дүшмәнликини, шундақла уйғурларниң һәр саһә алимлирини йоқитишқа өткәнликини ениқ көрситип бәргәниди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң комиссари, адвокат нури түркәл әпәнди шаир адил тунияз үчүн һәққанийәтни яқлашни муһим күнтәртипкә елип кәлгән болуп, йеқинда уни америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң “виҗдан мәһбуслири” қатарида рәсмий елан қилған. Мәзкур комитетиниң тор бетидә бу һәқтә ахбарат елан қилинған, шундақла нури түркәл әпәндиниң адил тунияз һәққидә ейтқан сөзлиригә орун берилгән, у мундақ дегән: “хитай компартийәси уйғур болғанниң һәммисини тәһдит дәп бекитти. Шуңа улар милйонлиған уйғур вә башқа түркий мусулманларни лагерларға солиди. Адил тунияз вә униң аилисидикиләргә охшаш уйғурлар бу қәбиһ һакимийәтниң һуҗум нишаниға айланди. Бу әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң уйғурларниң мустәқил миллий вә диний кимликини тамамән хитайлаштуруш вә йилтизини қурутуш һәрикитиниң бир қисмидур”.

Нури түркәл әпәнди зияритимизни қобул қилип, америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң хизмәт фонкисийәси, “виҗдан мәһбуслири пилани” һәмдә буниң ойнайдиған роли һәққидә тохтилип мундақ деди: “америка хәлқара диний әркинлик комитети американиң қанун бойичә иш қилидиған муһим бир оргини. Бизниң муһим вәзипилиримиздин бири виҗдан мәһбуслириниң дәвагәри болуш. Гәрчә биз у мәһбусларни дәрһал қутулдуруп чиқалмисақму, хәлқара тәсир вә бесим пәйда қилалаймиз һәм бәзи дөләтләрдә буниң үнүмини көрүватимиз. Мәлум шәхсни комитетимизниң виҗдан мәһбуслири тизимликигә киргүзүш ундақ асан иш әмәс, бәлки бу вақит кетидиған бир җәрян”.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң тор бетидә дуняниң һәр қайси җайлиридики виҗдан мәһбуслири қатарида шаир адил туниязниң кимлики, иҗадийәт нәтиҗилири, аилә бойичә зиянкәшликкә учраш әһвали қисқичә баян қилинған.

Нури түркәл әпәнди шаир адил туниязни америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң “виҗдан мәһбуслири пилани” ға киргүзүш сәвәби һәққидә тохтилип мундақ деди: “адил тунияз уйғурларниң иҗтимаий вә мәниви һаятиға тәсир көрситәләйдиған муһим шәхсләрдин һесаблиниду. Шуңа у пүтүн аилиси бойичә хитайниң көзигә миқ болуп қадалди. Тарихтин хәвири бар кишиләргә мәлумки, сәрхилларни йоқитиш ирқий қирғинчилиқниң әң муһим һалқисидур, ирқий қирғинчилиқ болса нийәт җинайитидур, хитайниң нийити ениқ, шуңа уйғур сәр хиллириниң һәммисигә дегүдәк зиянкәшлик қилди. Уларниң ичидин адил туниязни талливалдим, чүнки буниң символлуқ роли, шундақла милләтни, хәлқни вә хәлқара җәмийәтни ойға селишта һалқилиқ роли бар”.

Нури түркәл әпәнди хитай һөкүмитиниң адил туниязға охшаш даңлиқ зиялийларға бунчә рәһимсиз муамилә қилиш сәвәбини чүшәндүрүп: “хитай һөкүмити германийә фашистлириниң сәр хилларни йоқитиш идийәсигә варислиқ қиливатиду, өз вақтида натсист германийәси йәһудий чоң қирғинчилиқида йәһудийларниң муһим зиялийлириниң һәммисини өлтүргәниди. Хитай бундақ надир инсанларни йоқитивәтсә бу милләтниң қайта баш көтүрүп чиқиши үчүн аз дегәндә әллик-атмиш йил кетиду. Хитай һакимийити уйғурларниң сәр хиллирини йоқитиш арқилиқ бу милләтниң күчини қаттиқ зәипләштүрүшкә уруниватиду” деди.

Ахирида нури түркәл әпәнди шаир адил туниязниң “виҗдан мәһбуси” дәп елан қилинишиниң хәлқара қанун вә американиң қануниға асасән чиқирилған муһим йәкүн вә қарар икәнликини, бу қарарни елан қилиш биләнла тохтап қалмайдиғанлиқини, америка әмәлдарлири билән хитай әмәлдарлириниң дипломатик учришишлирида вә аммиви сорунларда адил туниязниң әркинликкә чиқиши үчүн тиришчанлиқ көрситидиғанлиқини билдүрди һәмдә хитай һөкүмитидин бигунаһ тутулған уйғур зиялийлирини, җүмлидин адил тунияз вә униң аилисидикиләрни қоюп беришни тәләп қилди.

Мәлуматларға қариғанда, америка хәлқара диний әркинлик комитети һәр йили дегүдәк дуняниң һәр қайси җайлирида зиянкәшликкә учриған диний затлар, инсаний һоқуқ вә етиқад әркинлики үчүн күрәш қилған шәхсләрни “виҗдан мәһбуси” дәп елан қилип келиватқан болуп, адил тунияздин илгири, хитайниң зиянкәшликигә учриған уйғур сәрхиллиридин “сәлкин” ториниң башқурғучиси гүлмирә имин, “диярим” ториниң қурғучииси дилшат пәрһат (атаман) қатарлиқларму виҗдан мәһбуслири тизимликигә елинған икән.