Әнглийә "очуқ мунбәр" дә уйғурлар дуч кәлгән зулум вә дуняниң сүкүти муһакимә қилинди

Мухбиримиз җәвлан
2020-12-11

Америка пайтәхти вашингтондики худсон мәркизидә өткүзүлгән хитайниң уйғур дияридики "сақчи дөлити" һәққидики муһакимә йиғинида америкилиқ мутәхәссис профессор раян сам өз қарашлирини оттуриға қоймақта. 2018-Йили 4-май.

RFA/Eziz

10-Декабир "хәлқара кишилик һоқуқ күни" дә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири вә уйғур тәшкилатлири уйғурлар мәсилисини дуняға қайта аңлатти; шуниң билән бир вақитта, зулумға учриған вә учраватқан уйғурлар вә дуняниң буниңға болған нөвәттики инкаси тоғрулуқ тор муһакимә сөһбәтлири өткүзүлди.

Әнглийә "очуқ мунбәр" таратқуси 10-декабир "хәлқара кишилик һоқуқ күни" мунасивити билән "дуня немишқа хитайниң уйғурларға қиливатқан зулумиға сүкүт қилиду?" намлиқ тор сөһбәт йиғини өткүзүп, хитайниң уйғурларға йүргүзүп келиватқан қәбиһ җинайәтлири вә дуняниң буниңға техичә сүкүт қиливатқанлиқини муһакимә қилди.

Йиғинда алди билән "уйғур тарихиниң муқәддәс йоллири" намлиқ китабниң аптори, яш тарихчи риян сам (Rian Thum) аңлиғучиларға уйғурларниң әһвали һәққидә қисқичә чүшәнчә бәрди. У сөзидә уйғурларниң түркий тиллиқ мусулман хәлқ икәнлики, мәдәнийәттә оттура асияға йеқин, хитайдин йирақ икәнлики, 1760-йиллардин башлап хитайниң ишғалийити астиға чүшүп қалғанлиқи, коммунист хитай һөкүмити йеқинқи 30 йилдин буян уйғурларға техиму қаттиқ сиясәт йүргүзгәнлики, 2017-йилдин кейин болса уларни кәң көләмдә лагерларға солап, бу лагерларни һәр хил намлар билән атап уларни йоқитишқа, завутларда қул қилишқа яки ассимилятсийә қилишқа өткәнликини баян қилди. У дунядики көп қисим дөләтләрниң бу зулумға сүкүт қиливатқанлиқи, әмма американиң хитайға қарши бәзи тәдбирләрни еливатқанлиқи һәққидә тохтилип мундақ деди: "америка хитайдики бәзи шәхсләрни җазалиди, хитайниң бир қисим маллирини киргүзмиди. Пәқәт америкила хитайға әмәлий һәрикәт қоллиналайду, чүнки америка буниңға йетәрлик сиясий күч вә тәсиргә игә".

Юртида қалған ата-ана вә қериндашлири хитайниң зиянкәшликигә учриған, һазир түркийәдә яшаватқан нурсиман абдурешит бу сөһбәттә өзиниң азаблиқ кәчмишлирини баян қилди. У сөзидә аилә бойичә лагерларға қамилип кәткән ата-аниси вә қериндашлириниң әһвалидин пәқәт 2018-йилиға кәлгәндила хәвәр тапқанлиқини, 2017-йил дадисиниң 16 йиллиқ, анисиниң 13 йиллиқ, акисиниң 7 йиллиқ, инисиниң 15 йиллиқ кесиветилгәнликини, хитайниң уларни чәт әлдә туғқанлири бар дегән баһанә биләнла түрмигә солиғанлиқини, уйғурларниң һазир әң еғир зулум вә наһәқчиликкә учраватқанлиқини билдүрди. У сөзиниң ахирида, һәққанийәтни яқлайдиған барлиқ кишиләрни вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлирини хәлқара кишилик һоқуқ күни хатирилиниватқан бүгүнки күндиму халиғанчә тутқун қилиниватқан, лагерларда вә түрмиләрдә қийниливатқан уйғурларни унтуп қалмаслиққа, уйғурларниң йенида туруп, инсанийәткә қарши бу җинайәткә хатимә беришкә чақириқ қилди.

Дуня уйғур қурултийи лондон ишханисиниң мудири рәһимә мәһмуд ханим бу сөһбәт йиғинида өзиниң вәтәндики вақтида учриған диний зулум вә миллий кәмситишләрни әсләп өтти, у йәнә өз вақтида вәтәндә һәққаний тәләпләр үчүн елип берилған намайишлар, җүмлидин 1997-йил ғулҗада йүз бәргән намайишниң қанлиқ бастурулғанлиқини көргәнликини, 2017-йилдин буян вәтәндики қериндашлири вә достлири учриған зиянкәшликләрни аңлатти вә ахирида мундақ деди: "мән вә нурсиманға охшаш уйғурлар әркин дөләттә яшаватиду, әмма биз өзимизни әркин һес қилмаймиз, бәлки бу азабни тәң тартимиз. Бүгүнкидәк хәлқара кишилик һоқуқи күнидә мән дунядики рәһбәрләр вә кишилик һоқуқ тәшкилатлирини зулумға қарши туруштәк шәрәплик мәсулийәтни үстигә елип, уйғурларға ярдәм берип, бу ирқий қирғинчилиқни тохтитишни әң муһим орунға қоюшини үмид қилимән".

Хәлқара қанун адвокати һәмдә уйғурларға ярдәм беридиған кишилик һоқуқ адвокатлар бирләшмисиниң қурғучиси майкол полак (Michael Pollak) бу сөһбәт йиғинида өзиниң башқа кәсипдашлири билән бирликтә б д т қатарлиқ хәлқаралиқ органларниң кишилик һоқуқ ишханилириға тәләп сунуп, нурсимангулгә охшаш уйғурларниң һоқуқини қоғдаш үчүн күчиниң йетишичә тиришиватқанлиқини билдүрди. Униң һөкүм қилишичә, хитайниң уйғурларни коллектип һалда бастуруш, өлтүрүш, қийнаш, қул қилиштәк қәбиһ сиясити хәлқара җинайи ишлар қанунидики икки асасий җинайәт болған инсанийәткә қарши җинайәт вә ирқий қирғинчилиқ җинайитиниң һәр иккисигә чүшидикән, шундақла "ирқий қирғинчилиққа қарши туруш вә уни җазалаш әһдинамиси" да ениқлима берилгән ирқий қирғинчилиқ тәбиригә уйғун келидикән. У буниңға пакит сүпитидә тәтқиқатчи адриян зениз ашкарилиған нопус қирғинчилиқи пакитлирини тилға алди һәмдә уйғур аяллирини туғмас қиливетиш җинайитигә аит бир видийони көрсәтти. У йәнә уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқниң хәлқара сотта диққәткә елиниши керәклики һәмдә босинийә вә роһинга мусулманлири учриған қирғинчилиққа охшаш ирқий қирғинчилиқ дәп бекитилиши керәкликини оттуриға қойди. У һәр қайси дөләтләрниң хитайдики ирқий қирғинчилиққа қарши туруш үчүн магинитиски қанунидәк қанун мақуллитиш керәкликини, бу җәһәттә әнглийә парламенти кеңәш палатасидин өткән "сода қануни түзитиш лайиһәси" ниң бир яхши башлиниш болғанлиқини билдүрди. Ахирида у, илгири йүз бәрмәйду дегән бу җинайәтниң хитайда йүз бериватқанлиқини әскәртти һәмдә бу сөһбәтни аңлиғучиларни өз җайлиридики рәһбәрләрни бу җинайәтни тохтитишқа һәйдәкчи болушқа чақирди.