Olsi yazéji : xitayning “Kespiy terbiyelesh merkizi” dozaxning neq özi iken

 

Muxbir: hörmetlik doktor olsi yazéji ependi, sizning ziyaritimizni qobul qilghanliqingizgha köp rehmet!
Yazéji: erzimeydu.
Muxbir: méning tunji so'alim, siz qachandin béri xitay kommunistik partiyesining hökümranliqi astida yashaydighan Uyghur musulmanlirining paji'elik weziyitidin xewer tapqan idingiz?
Yazéji: men Uyghurlarning ehwalini 1990-yillirida malaysiyade oquwatqan waqtimda anglighan. Rastni désem, manga nisbeten xitay hökümitining yighiwélish lagérliri yasighanliqi we Uyghurlarni bu jaylargha qamap, ziyankeshlik qilghanliqi toghrisidiki xewerler bir'az ishenchsizdek tuyuldi. Bu ehwal méning bu mesilining tégi-tektini bilish üchün izdinishimge türtke boldi.
Muxbir: siz yéqinda shinjang Uyghur aptonom rayonidiki yighiwélish lagérlirini ziyaret qilip kepsiz. Sizni xitay hökümiti teklip qildimu yaki siz öz aldingizgha bardingizmu? sizning bu qétimliq sepiringizning xirajitini kim chiqardi? xitay hökümitimu yaki özingizmu?
Yazéji: méni xitay hökümiti teklip qildi, sepirimning chiqimlirinimu xitay hökümiti chiqardi. Men ulargha méning bir zhurnalist we tetqiqatchi ikenlikimni bildürdüm. Men ilgiri Uyghurlar we Uyghurlargha néme boluwatqanliqi toghrisida xéli köp nersilerni anglighan idim.
Muxbir: xitay hökümiti yéqindin béri nurghunlighan chet'ellik muxbirlarni, bolupmu özining meydanini yaqlaydighan döletlerdiki muxbirlarni teklip qilip, Uyghur diyarini ziyaret qildurup keldi. Xitay hökümiti bu qétim néme üchün sizni teklip qilip bu lagérlarni ziyaret qildurdi?
Yazéji: méning xitay xelq jumhuriyiti we uning tashqi siyasiti toghrisida ijabiy köz qarishim bar idi. Men bezide gherb elliri xitaygha adil mu'amile qilmaywatidu, dep oylayttim. “Yipek yoli boyidiki döletlerning metbu'at xadimliri yighini” namliq bu programmigha belkim mushu sewebtin tallan'ghan bolushum mumkin.
Muxbir: siz widéyoluq bergen guwahliqingizda “Xitaygha yaxshi niyet bilen bardim, yeni amérikaning Uyghur aptonom rayonidiki lagérlar toghrisidiki teshwiqatlirining xataliqini ispatlash üchün bardim,” depsiz. Siz rastinila shu sewebtin bu lagérlarni öz közüm bilen körüp kéley dep barghanmu?
Yazéji: méning shinjanggha bérish arzuyum bar idi, chünki u yerde yüz bériwatqan ishlarni öz közüm bilen körüp we tekshürüp chiqishni oylighan idim. Emma men u yerge barghandin kéyin gherbning xitay toghrisida bergen xewerlirining yalghan xewer emeslikini bilip yettim.
Xitay hökümiti shinjanggha, bolupmu ürümchige nahayiti köp meblegh séliwétiptu. Shunga biz u yerge yétip barghan deslepki künlerdiki tesiratimiz bekmu yaxshi boldi. Ürümchi heywetlik binalar bilen tolghan zamaniwi we yéngi bir sheher iken. Biz ürümchining qiyapitini körüpla bu yerdiki ishlar yaxshi kétip barghandek, gherbte anglighanlirimiz rast emestek tuyuldi.
Shundaq bolsimu men bir kespiy tarixchi bolush süpitim bilen her bir détalgha inchikilik bilen diqqet qildim. Bizni yéteklep mangghan xitay chüshendürgüchiler bu zéminning menggü xitaygha tewe ikenlikini, bu yerdiki medeniyetmu xitay medeniyitining bir parchisi sanilidighanliqini qayta-qayta sözlep ötti. Ularning déyishiche, Uyghur musulmanlar bu yerge kéyin köchüp kelgen köchmenler iken. Islam dinimu bu yerge sirttin kirgen bir din bolup, ottura esirde zorawanliq we térrorluq bilen tarqalghan iken.
Ular bizni ürümchi, aqsu we qeshqerdiki muzéylarni ziyaret qildurdi. Bu muzéylardimu xitay hökümet terepning chüshendürüshi boyiche tonushturush élip bérildi. Uningda bu rayonning tarixtin buyan xitaygha tewe ikenliki, bu rayonning esli medeniyitining xitay sulalilirining tarixi we buddizm medeniyiti bilen zich baghlan'ghanliqi körsitilgen. Uningda yene bu rayondiki “Aptonomiye” hoquqidin behrimen boluwatqan Uyghur, qazaq, qirghiz, tatar we bashqa xelqler “Tajawuzchi” qilip körsitilgen.
Bizning xitay hökümet terepning bu chüshendürüshliridin alghan tesiratimiz bilen xitay hökümitining rayondiki siyasetliri we “Aq tashliq kitab” lirida déyiliwatqan teshwiqatliri bilen oxshash bolup chiqti. Bu bir impériyal chüshenche bolup, uningda xitay xelqi eng üstige qoyulghan idi, bashqa xelqler bolsa xitayning buddizm medeniyitige we xitayning impériyal tarixigha boysunidighan xelqler qilip körsitilgen idi.
Xitay hökümet terepning bu chüshendürüshliri bizni qattiq heyran qaldurdi shundaqla xitayning qandaq bir dölet ikenlikinimu bizge hés qildurdi. Bu rayondiki keng kölemlik tutup turush orni, yeni siler gherbte “Yighiwélish lagéri” dep ataydighan, bizning xitay dostlirimiz “Kespiy terbiyelesh institutliri” dep atawatqan yerde dozaxning neq özini körduq.
Muxbir: sizningche, bular “Kespiy terbiyilesh merkezliri” mu? bularni néme dep atash kérek?
Men bu orunlarni néme dep atisa muwapiq bolidighanliqini bilmidim hem azablandim. Men bularni “Yighiwélish lagéri” dep atap, xitay dostlirimizni renjitküm yoq. Men bularni keng kölemlik “Tutup turush merkizi” dep ataymen. Gherb taratquliri bu keng kölemlik “Tutup turush merkezliri” de milyonlighan Uyghurlar tutup turulmaqta dewatidu. Emma xitay chüshendürgüchiler bizge gherb taratquliri dewatqan bu sanning mubalighe ikenlikini köp qétim éytti. Ular bizge bu “Merkez” lerde 500 mingghe yéqin Uyghurning barliqini bildürdi. Ular bizge yene bundaq “Merkez” lerdin 68 bar dédi. Bu “Merkez” ler peqet shinjangdila qurulghan iken. Bu “Merkez” lerge ewetilgenler xitay emes, ular xongkong, makaw yaki béyjingdin kelgenler emes. Ular peqetla musulman Uyghurlardur. Bizning bu qétimliq ziyaritimizdin alghan tesiratimiz – shinjang hökümiti Uyghur musulmanlirini nishanliq tallap, ulargha jazalash siyasiti yürgüzmekte.
Biz ziyaret qilghan tunji zor kölemlik “Tutup turush merkizi” onsu nahiyelik “Kespiy terbiyelesh mektipi” dur. Bu mektep aqsu shehiridin 100-200 kilométir kélidighan bir chöllükke jaylashqan bolup, uning etrapida héchnéme yoq. Bu xuddi alkatraz türmisige oxshaydu. Biz u yerde peqetla öyliridin görüge élinip bu yerge solan'ghan 20 yash etrapidiki balilarni körduq. Ularning qamilishidiki birdin-bir seweb ularning musulman bolghanliqi iken.
Muxbir: siz bu seperge atlinishtin burun, yeni xitaygha bérip bu lagérlarni körüshtin burun, bu yerde némilerni körimen dep oylighan idingiz? bu lagérlargha qandaq ademler qamalghan dep tesewwur qilghan idingiz?
Yazéji: men ürümchidiki waqtimda, yeni bu lagérlargha bérip öz közüm bilen körüshtin burun uning ichide jénini pida qilidighan bomba partlatquchi, térrorist, adem, qatil we shuninggha oxshash bashqa jinayetchilerni körimen dep xiyal qilghan idim. Emma biz bu lagérgha kirip körgendin kéyin bu yerde peqetla bigunah ademlerning qamalghanliqini hés qilduq. Ularning birdin bir jinayiti peqet musulman we Uyghur bolup qalghanliqi iken.
Xitay dostlirimizning bizge körsetmekchi bolghini türme yaki keng kölemlik tutup turush merkezliri bolmastin, belki Uyghur balilar kespiy ders alidighan, naxsha-ussul yangrap hemme xushalliqqa chömgen bir kespiy terbiyilesh mektipidur. Shunga ular bizni bu yerge bashlap kelginide bu yerge qamalghan balilar özliri teyyarlighan naxsha-ussullirini bizge körsetti. Men xitay dostlirimizgha özümning bu yerge oyun-tamasha körgili kelmigenlikimni, belki bu yerde néme ishlarning boluwatqanliqini, bu ademlerning kimlikini, ularning néme jinayet ötküzgenlikini we néme sewebtin tutup turuluwatqanliqini tekshürüp bilmekchi ikenlikimni dédim. Xitay dostlirimiz mendin bekla xapa boldi. Ular méning bashqilarni ixtiyarimche ziyaret qilishimgha yol qoymidi. Ular manga “Sen ularni ziyaret qilsang bolmaydu, chünki ular waskétbol yaki bashqa oyunlarni oynawatidu,” dédi. Ular her waqit segek turdi, hetta so'allirimizdin chöchüpla turdi. Ular bizning pütün ziyaritimiz jeryanida bashqilarni, hetta kochida uchrighan kishilernimu ziyaret qilishimizgha yol qoymidi.
Men ariliqta ishiki ochuq bir yataqni kördüm. Men uning ichidiki ehwalni bilip béqish üchün yanfonumni élip kirdim. Bu yataq 20 kwadrat métirdek kélidiken, yataqta 10 kariwat bar iken. Uning ichide birla hajetxana bar iken, ichide teret qilidighan yéri tosulmighan ikkila orun bar iken. Bu heqiqiy türmining bir kamirigha oxshaydiken.
Men pursettin paydilinip bir xitay oqutquchidin bu ademlerning néme sewebtin bu yerde tutup turuluwatqanliqini, ularning néme jinayet ötküzgenlikini soridim. U manga bu bir “Kespiy terbiyelesh mektipi” depla jawab qayturdi. Men uningdin “Ular bu yerdin ayrilip öyige kétimen dése qandaq bolidu,” dep soridim. U “Yaq, ular qaytishqa bolmaydu” dep jawab berdi. Uning jawabi bizge özining iradisige qarshi élip kélin'gen bu balilarning turghan jayining emeliyette türme ikenlikini ispatlap berdi.
Uningdin kéyin men Uyghurlargha salam berdim. Yeni men ulargha “Essalamu'eleykum eleykum!” dédim. Ularning hemmisi musulman. Ularning isimlirimu qudret, ayshem, mehmut dégendek musulmanche isimlar iken. Emma ular manga musulmanche salam qayturmay, belki xitayche “Ni xaw!” dégen söz bilen jawab qayturdi.
Muxbir: sizningche, ular néme üchün bundaq salamlishidu?
Yazéji: bizning bu keng kölemlik tutup turush merkizide chüshen'ginimiz shuki, bu yerge élip kélin'genlerning Uyghur tilida sözlishi pütünley cheklen'gen. Ularning her waqit xitay tilida sözleshke mejburlan'ghan. Ular yene özining diniy étiqadidin waz kéchishke mejburlan'ghan.
Men ular bilen bolghan söhbitimde: “Siler musulmanmu?” dep soridim. Ular “Yaq” dep jawab berdi. Ularning hemmisi “Yaq” dédi. Men ulardin: “Siler din'gha ishinemsiler?” dep soridim. Ularning hemmisi “Yaq” dédi. Andin ular manga: “Biz din'gha ishenmeymiz, biz ilim-pen bilen kommunistik partiyege ishinimiz,” dédi. Ular bu merkezlerge kélishtin burun musulman idi. Ulardin biri kochida salat oqughanliqi üchün bu yerge élip kélin'gen iken. Yene bir qiz bir oghul bala bilen muhebbetliship nikah oqutqanliqi üchün bu yerge élip kélin'gen iken. Mana ularning jinayiti peqetla namaz oqughanliqi yaki öylinish üchün nikah oqutqanliqi iken. Yene bir qiz “Qur'an” oqushni ögen'genliki üchünla bu yerge solan'ghan iken. Yene bir qiz namaz oqughanliqi, yaghliq chegkenliki we anisigha “Birge namaz oquyli” dégenliki üchünla bu yerge élip kélin'gen iken.
Biz bu yerde tutup turuluwatqanlarning “Jinayet” lirini anglighandin kéyin men bu balilarning “Jinayetchi” yaki “Térrorchi” emeslikini bildim. Chünki din'gha ishinish, xudagha ibadet qilish gherb elliride yashaydighan bizler üchün eng addiy kishilik hoquqtur. Shunga biz aqsudiki yighiwélish lagéri yaki keng kölemlik tutup turush merkizidiki bu balilarni ziyaret qilish arqiliq ularning birdin-bir “Jinayiti” ning peqetla ularning musulman bolghanliqi we Uyghurluq kimliki ikenlikini chüshenduq.
Muxbir: sizningche, xitay hökümiti néme üchün Uyghurlargha bundaq mu'amile qilidu?
Yazéji: men bilen sözleshken xitay chüshendürgüchilerdin biri bir jehettin xitay hökümitining Uyghurlargha 1970 ‏- yilliridin bashlapla mushundaq bir siyaset yürgüzmigenlikidin pushayman qilidighanliqini bildürdi. Ularning meqsiti Uyghurlarni tamamen assimilyatsiye qilishtin ibaret iken. Ular assimilatsiyeni bir qanche xil usul bilen élip bériwétiptu. Birinchidin, “Bir belwagh bir yol” qurulushi arqiliq xitay ishchiliri we köchmenlirini shinjanggha türkümlep élip kéliwétiptu. Ikkinchidin, xitay hökümiti “Iqtisadiy yardem” dégen namda Uyghurlarni tarqaqlashturup xitaylar bilen ariliship yashashqa mejbur qiliwétiptu. Üchinchisi, keng kölemlik tutqun we qamash arqiliq Uyghurlarni kontrol qiliwétiptu. Méningche, bir milyon dégen san mubalighe emes, emma xitay dostlirimiz bizge yérim milyon dédi.
Muxbir: doktor yazéji, siz dunyaning her qandaq bir yéride Uyghurlargha oxshash özining diniy étiqadi we milliy kimliki seweblik milyonlap türmide yétiwatqan bashqa bir xelqni bilemsiz?
Yazéji: yaq, bilmeymen. Men shuning üchünmu qattiq heyran qaldim. Mundaqche éytqanda, bizning ziyaritimiz xitay dostlirimiz bilen bir yérilish nuqtisigha kélip qaldi. Rastni désem, men xitaygha gherbning bu mesile üstidiki qarashliri we chüshendürüshlirini pachaqlap tashlash kérek dégen niyette barghan idim. Emma méning u yerde körgenlirim bekla qorqunchluq bir réyalliqtur. Men xitay dostlirimizning mendin qattiq renjigenlikini bilimen. Ularning beziliri hetta mendin “Sen kim?” dep soridi. Ular belkim méni bir jasusmikin dep oylap qalghan bolushi mumkin.
Muxbir: ular sizge yaki siz bilen bir seperde bolghan muxbir dostliringizgha tehdit saldimu?
Yazéji: sepirimizning eng axirqi künliri, yeni qeshqerde bolghan waqtimizda bizge yol boyi bir xitay kompartiye sékrétari hemrah boldi. Eger xatalashmisam, uning ismi li ependi. U bizge aptobustiki waqtimizda tehdit arilash gep qildi. U: “Men silerning bu yerde qilghan ziyaritinglar jeryanida körgen bezi nersilerni anche yaqturup ketmigininglarni bilimen. Biz silerning biz toghrisida yaman xewer yézishinglarni xalimaymiz we qobul qilmaymiz,” dédi.
Muxbir: u silerge öz közünglar bilen körgen nersilerni yoshurisiler, heqiqetni démeysiler dep tehdit saldimu?
Yazéji: shundaq, ular bizning muxbir dostlirimizgha qarita tére taraqshitti. Buning bilen muxbirlarmu: “Bolidu, biz bu toghrisida héchnéme démeymiz,” dédi.
Muxbir: sizningche, xitay hökümiti Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitishi mumkinmu?
Yazéji: men bizning xitay dostlirimizgha ularning qiliwatqan ishlirining xata ikenlikini dédim. Men ulargha tarixni öginishni tewsiye qildim. Men ularning semige sabiq yugoslawiyeni saldim, yeni slobodan miloshéwichning bosniyelik we kosowoluqlargha némilerni qilghanliqini eskerttim. Ulargha sérbiyening mustemlike siyasiti we bashqa milletlerni sérbleshtürüsh siyasitining yugoslawiyede meghlup bolghanliqi, buning yugoslawiyening parchilinishigha seweb bolghanliqini tekitlidim. Men xitay dostlarni bu tarixni yaxshi öginishni tewsiye qildim. Men ulargha “Silerning qiliwatqininglar peqetla xitay impériyalizimidur,” diédim.
Halbuki, men ularning Uyghurlargha qiliwatqan bu ishiliri toghrisida naraziliq bildürsem, ular méning pikrimni qobul qilmidi. Ularning qarishiche, bu yerdiki Uyghurlar xitayche öginip, 2-3 yilda lagérdin chiqqandin kéyin pütünley xitaygha aylinarmish we xizmetke érishermish, bu ularning Uyghurlargha qiliwatqan yaxshiliqimish. Ular: “Biz Uyghurlarni heqsiz ma'arip bilen teminlewatimiz” dep qaraydiken.