1989-Yilidiki “4-Iyun tiyen'enmin oqughuchilar herkiti” we örkesh dölet

“4-Iyun tyen'enmin oqughuchilar herikiti” ning Uyghur millitidin bolghan yétekchisi örkesh döletning eyni chaghda oqughuchilargha nutuq sözlewatqan körünüshi. 1989-Yili iyun. Béyjing.

1989-Yili xitay kommunist hökümiti teripidin qanliq rewishte basturulghan “4-Iyun tiyen'enmin oqughuchilar herkiti” ge bu yil 32 yil boldi.

Eyni waqitta béyjingda qozghalghan oqughuchilarning démokratiyeni telep qilish herkiti xitay hökümiti dölet ichide mawzédong dewridiki 10 yilgha sozulghan siyasiy küreshlerge we tashqiy siyasitidiki békinmichilikke xatime bergen, siyasiy atmosféra bir mehel boshighan, iqtisadiy jehette islahat we échiwétish tedbirliri yolgha qoyulghan bir mezgilde yüz bergen idi.

Mezkur heriketke 32 yil bolghan bolsimu, emma uning Uyghur millitidin bolghan yétekchisi örkesh döletning “4-Iyun tiyenenmin oqughuchilar herkiti” de oynighan bashlamchiliq roli hélihem untulup ketkini yoq. Uning eyni chaghda oqughuchilargha wakaliten xitay bash ministéri li ping bilen bolghan söhbettiki jasariti her yili ötküzülidighan “4-Iyun tiyen'enmin oqughuchilar herkiti” ni xatirlesh pa'aliyetliride tilgha élinidighan muhim mezmunliridin biri bolup kelmekte.

29-May küni nyu-yorktiki “Minjing” xewerler torida, 1989-yilidiki xitay oqughuchilar herkitining bashlamchiliridin biri bolghan zéng shügu'ang bilen mezkur heriketning dahisi örkesh döletning riyasetchilikide “89-Yili men bashtin kechürgen démokratiye herkiti” namida ikki yérim sa'et dawamlashqan söhbetning tepsilati élan qilin'ghan.

Mezkur söhbet eyni waqitta oqughuchilar herikitining néme sewebtin bashlan'ghanliqi we béyjing pédagogika uniwérsitétining shu chaghdiki 21 yashliq oqughuchisi örkesh döletning qandaq shara'itta shu qétimqi herketning dahiysigha aylan'ghanliqi, örkesh döletning mezkur herkettiki bashlamchiliq roli heqqidiki mezmunlar boyiche dawamlashqan.

Örkesh dölet bu heqte toxtalghinida, 1989-yili 15-april küni xu yawbangning ölgenlik xewiri tarqalghanliqini, 17-april kéchisi ötküzülgen oqughuchilar yighilishida xitay hökümitining jazalishidin qorqup, nurghunlighan oqughuchilar ashkara sehnige chiqip öz naraziliqini ipadileshke jür'et qilalmighanliqini tekitlep ötken. U özining shu waqitta meydan'gha ornitilghan qatmu-qat sin kaméraliri we puqrache kiyin'gen saqchilarning qorshawi ichide béyjing pédagogika uniwérsitéti oqughuchilirigha wakaliten tunji qétim “Örkesh dölet” dégen ismi bilen ashkara halda sehnige chiqip, oqughuchilarning démokratiye telipini otturigha qoyghanliqini eslime qilghan.

Andin kichikidin milliy kemsitishni hés qilip chong bolghan özining shu qétimqi oqughuchilarning démokratiye telep qilish herkiti mezgilide heqiqiy menidiki démokratiye we barawerlik keypiyatini his qilghanliqini, buning eyni chaghda özige zor ilham bolghanliqini bildürgen.

Örkesh dölet mundaq dégen: “Men béyjingda tughulup chong bolghan bir Uyghur ewladimen. Rastni éytqanda, men chong bolghan xitayda xitaylarning bashqilarni kemsitish illiti intayin éghir idi. Ular adette yaman gherez bilen bashqilarni kemsitkenlikini étirap qilmaydu. Emma ularning aghzidin bu xil kemsitish gherizidiki sözler da'im chiqip turidu. Ular aghzida biz Uyghurlargha nisbeten shundaq dostane ikenlikini ipadilep tursimu, emma milletchilik témisida söz bolghinida, arimizdiki dostluq keypiyati özgiretti, arimizda bir siziq peyda bolatti. Shunga men kichikimdinla bu xil ötkür milliy kemsitishni hés qilip chong boldum. Emma oqughuchilarning démokratiye telep qilish mezgilide bu xil milliy kemsitish keypiyati pütünley yoqaldi disemmu bolidu. Biz meydanda bir birimizge shu qeder yéqin turduq. Ular méni ‛keyshi‚ depla atayti. Ular örkeshning Uyghur ikenlikini tilgha almayti.”

U sözini dawamlashturup yene mundaq dégen: “Men shuni his qilalaytimki, eyni chaghda ularning nezeride men peqet ‛örkesh‚ isimlik bir shexs idim, xalas. Ularning nezeride méning söz-herkitim, méning ipadiligen meydanim, méning teshebbuslirim muhim idi. Méning millitimning Uyghur bolushi ular üchün muhim emes, yeni ikkinchi bir mesile idi.”

Dunya Uyghur qurultiyining xitay ishliri mudiri ilshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, 1989-yili yüz bergen “4-Iyun tiyenenmin oqughuchilar herkiti” we bu herkette oqughuchilarning dahiysigha aylan'ghan örkesh döletning mezkur herkettiki roligha yuquri baha berdi.

Ilshat hesen ependi awwal örkesh döletning eyni chaghda xitay hökümitining bash ministéri bolghan li ping bilen bolghan söhbettiki jasariti heqqide toxtaldi.

Élshat hesen bbéyjingdiki bir Uyghur ziyaliysi a'iliside xitayning Uyghurlargha qaratqan milliy kemsitish siyasitini éniq hés qilip chong bolghan örkesh dölette bundaq bir jasaretning yétilishi, uning tomurida éqiwatqan Uyghur qéni bilen munasiwetlik, dep tekitlidi.

Élshat hesen ependi yene 1989-yilidiki xitay oqughuchilar herkitining xitay bügünki zaman tarixida bir chong silkinish peyda qilghanliqini, emma bu heriket yüz bérip aridin 32 yil ötken bügünki künde, xitay kompartiyesining milletchilik teshwiqatining tesirige éghir derijide uchrighan yéngi ewlat xitaylar arisida barawerlik, démokratiye choqanlirining ornini xitaylarning küchiyip dunyagha xoja bolushinila közleydighan xitay shawunizim idiyesining alghanliqini eskertip ötti.

Uning qarishiche, xitaylarda barghanche küchiyiwatqan bu xil xitay milletchiliki xahishi, xitayda démokratiyening emelge éshishigha, xitaydiki Uyghur, tibet, mongghul qatarliq öz erkinliki üchün küresh qiliwatqan milletlerning öz teqdirini özi belgilishige éghir tosalghu bolidiken. Buninggha pütün dunya jiddiy mu'amile qilishi kérek iken.