Өркәш дөләт: “хитай һөкүмити уйғурларни бойсундуралмиғанлиқи үчүн ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватиду”

Тәйвән парламенти қармиқидики “кишилик һоқуқни илгири сүрүш комитети” ниң баш катипи өркәш дөләт әпәнди худсон институтниң алий мутәхәссиси шундақла америка диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нурий түркәл әпәндиниң соаллириға җаваб бәрди. 2021-Йили 1-өктәбир.

Тәйвән парламенти қармиқидики “кишилик һоқуқни илгири сүрүш комитети” ниң баш катипи өркәш дөләт әпәнди америкадики нопузлуқ истратегийә тәтқиқат мәркәзлиридин болған худсон институтида мәзкур институтниң алий мутәхәссиси шундақла америка диний әркинлик комитетиниң муавин рәиси нурий түркәл әпәндиниң соаллириға җаваб бәрди.

Нурий түркәл алди билән йеқин дости, тонулған оқуғучилар һәрикити лидири вә һазирқи тәйвән парламенти кишилик һоқуқни илгири сүрүш комитетиниң рәиси өркәш дөләтни күтүвалғанлиқидин хушал болғанлиқини ипадиләп уни қарши алди. Андин униңдин “немә үчүн дуня хитай коммунист партийәсиниң маһийитини тонуп йетиштә немә үчүн шунчә кечикти?” дәп сориди.

Өркәш дөләт буниңға мундақ җаваб бәрди: “1989-йили хитай һөкүмити тинчлиқпәрвәр оқуғучилар һәрикитини қанлиқ бастурғандин кейинла биз америкиға хитай компартийәсиниң маһийитини ечип бәргән. Бирақ америка вә башқа ғәрб дөләтлириниң бизгә охшаш өктичиләрниң агаһландурушиға тутқан позитисийәси изчил һалда ‛силәр өктичи болғанлиқиңлар үчүн һөкүмәтни тиллайсиләр, униң әскиликлирини көптүрүветисиләр‚ дәп қараш болди. Улар пурсәтни шу чағда кәткүзүп қойди. Дуня хитайға изчил хата сиясәт йүргүзүп кәлди. Буниң биринчиси, уни тәрәққий қилдуруп бай қилиш арқилиқ әркинләштүрүш дәйдиған хата сиясәт. Иккинчиси, хитайда немә болса бәрибир бизгә тәсир қилмайду, дәйдиған шәхсийәтчи хата сиясәт болди”.

Өркәш дөләт йәнә әскәртип; “дуня 21-әсирдә интайин қара нийәт бир һакимийәт билән йүзлишип турупту. Дуня әйни чағда хитайни өзгәртидиған пурсәтни қолдин кәткүзүп қойди. Шуңа улар һазир хитай компартийәсигә хоңкоңлуқларға, уйғурларға бундақ муамилә қилмаңлар, десә хитай һөкүмити бизниң силәрниң ағзиңларға қарайдиған вақтимиз аллиқачан өтүп кәтти, дәватиду. Дуня әмди хитай компартийәсиниң қандақ рәзил бир һакимийәтликини чүшәнгән болсиму, лекин бәк кечикип кәтти, дәп қараймән” дәп җаваб бәрди.

Өркәш дөләт әпәнди дуняниң хитай компартийәсини тизгинләштә кечикишидики сәвәбләрниң йәнә бирини чүшәндүрүп йәнә мундақ деди: “2-дуня урушидин кейин америка йетәкчиликидә шәкилләнгән дуня тәртипи вә бирләшкән дөләтләр тәшкилати қатарлиқ органлар пүтүн диққәт мәркизини 3-дуня урушиниң йүз беришиниң алдини елишқа мәркәзләштүрди. Нәтиҗидә дөләтләрниң чеграсиға һөрмәт қилиш биринчи орунға қоюлуп, у чеграниң ичидики һакимийәт мәйли немә болушидин қәтийнәзәр қобул қилиш тәкитләнди. Нәтиҗидә игилик һоқуқини кишилик һоқуқтин үстүн көрүштәк ақивәт келип чиқти. Мана бундақ вәзийәт дәрһал өзгириши керәк”.

Нурий түркәл йәнә: “кишилик һоқуқ мәсилисидики мәйданини ипадилигәнлики үчүн хитайниң өч елишиға учриған ширкәтләргә сизчә һөкүмәтләр қандақ ярдәм қилиши керәк, бундақ ширкәтләрни қоллаш вә риғбәтләндүрүш үчүн бир қанун чиқириши керәкму?” дәп сориди.

Буниңға өркәш әпәнди мундақ җаваб бәрди: “бу йәрдә қанун чиқириштин аввал америка һөкүмити вә униң башчилиқидики ғәрб һөкүмәтлири өгинишкә тегишлик бир иш бар, у болсиму хитай һөкүмити билән муназириләшмәслик. Мәсилән, хитай һөкүмити давамлиқ тәкрарлайдиған ‛биз башқа дөләтләрниң ички ишлиримизға арилишишиға йол қоймаймиз‚ дәйдиған гепи бар. Хитай мушундақ гәп қилғанда америка кесип туруп ‛яқ, биз буниңға арилишимиз, чүнки универсал һоқуққа четилидиған мәсилиләр һәммимизниң ортақ мәнпәәтигә берип тақишиду, шуңа бизниң буниңға арилишиш һоқуқимиз бар‚, дәп җаваб қайтуруши керәк. . . Шундила америка хитайға тоғра сиясәт қоллиналайду”.

Өркәш дөләт әпәнди сөзидә йәнә хитай һөкүмитиниң канадада қолға чүшкән мең вәнҗу мәсилисидә қолланған гөрүгә еливелиш сияситини тилға елип туруп; “дөләтләр хитай һөкүмити йиллардин бери униң йиллардин бери қоллинип кәлгән гөрүгә еливелиш депломатийәсидин савақ елип, бу һакимийәтниң бир җинайәт гуруһи икәнликини тонуп йетиши вә униң билән муамилә қилғандиму бир җинайи гуруһ билән муамилә қилғанлиқини нәзәрдә тутуп туруп сиясәт қоллиниши керәк” деди.

Нурий түркәл әпәнди йәнә өркәш дөләттин хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқи һәққидә соал сорап ; “сизчә хитай һөкүмити немә үчүн уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүшни таллиди, улар хәлқараниң, америкилиқ сиясәтчиләрниң буни ирқий қирғинчилиқ дәп атайдиғанлиқини вә күчлүк наразилиққа учрайдиғанлиқини мөлчәрлийәлмәй қалдиму?” дәп сориди.

Өркәш дөләт буниңға җаваб берип: “хитай буни һәқиқәтән мөлчәрлийәлмәй қалдиму? дуня уйғурларға йүргүзүлүватқан ирқий қирғинчилиқни аңлиғанда қаттиқ чөчүди. Бирақ бу немини өзгәртти? мәнчә хитай һөкүмити буни тәхмин қилалмиди әмәс, бәлки у буниң җавабкарлиқидин қутулуп кетидиғанлиқини мөлчәрләп йәтти. Шуңа у ирқий қирғинчилиқ қилишни таллиди” деди.

Өркәш дөләт әпәнди йәнә мундақ деди: “хитай һөкүмити уйғурларға миллити, ирқий сәвәбидин яки нурғун кишиләр ойлиғандәк мусулман болғанлиқимиз үчүн яки тилимиз пәрқлиқ болғанлиқи үчүн ирқий қирғинчилиқ қилмайватиду. Пәқәт вә пәқәт мушу күнгичә уйғурлар хитайға тәслим болмиғанлиқи үчүн қиливатиду. Хитай һөкүмитиниң башқилар билән мунасивәт қуруштики бирдин-бир усули тәслим қилиштин ибарәт. Хитай өз реҗими астидики 10 милйон уйғурни боюн әгдүрәлмиди. Мана шу сәвәбтин уйғурларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватиду. . . Дуня буниңға техи тәдбир қолланмиди, у давам қиливатиду. Буниңға уйғур хәлқи қанчилик бәрдашлиқ берәләйду? лагердики бир милйон уйғурниң ақивити немә болиду?. . . Тоғра, дуня ирқий қирғинчилиқни билгәндә буниңдин қаттиқ чөчүди. Әмма кәскин бир тәдбир елип хитайға қаратқан сияситини пүтүнләй өзгәрткидәк дәриҗидә чөчүдиму? мән буниңға ениқ бир нәрсә дейәлмәймән. Биз буниң җавабини алдимиздики күнләрдә көримиз”

Өркәш дөләт әпәнди сөзидә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқини уни тәнқидләш яки анчә-мунчә җаза тәдбирлири билән тохтатқили болмайдиғанлиқини, буниңда чоқум америка вә ғәрб демократик әллириниң бирдәк кәскин тәдбир қоллиниши керәкликини билдүрди.

У ахирида ; “америка вә ғәрб дөләтлири хитай һөкүмитиниң бир бандит һакимийити икәнликини ениқ тонуп йетиши вә шу бойичә муамилә қилиши керәк, хитайдики өктичиләргә, өктичи һәрикәтләргә ярдәм қилиши керәк, демократийәсини қоғдаш үчүн зор бәдәл төләватқан тәйвәнгә адил муамилә қилиши керәк” деди. У йәнә әскәртип, “бүгүнгичә йүргүзүлгән хата сиясәтләр хитай компартийәсиниң күчлинип кетишини кәлтүрүп чиқарған болса, у һалда америкаму хатасини өзгәртиш үчүн бәдәл төләштин қорқмаслиқи керәк, америка әгәр йөнилишини өзгәртсә ғәрб дөләтлири вә японийә қатарлиқ дөләтләрму чоқум униңға әгишиду”, деди.

Силәр юқирида өркәш дөләт әпәндиниң худсон институтидики бир саәтлик сөһбәт программисиниң муһим мәзмунлири билән тонуштуңлар.