Ürümchidiki paji'e xitay miqyasida keng kölemlik naraziliq namayishlirigha pilte bolghan
2022.11.27

Ürümchide bir kichidila ewjige chiqqan ghezeplik namayish, shenbe küni, yeni 26-noyabir xitayning bashqa sheherlirigimu yamrighan. Yerlik menbeler we taratqularning xewerlirige asaslan'ghanda, namayishchi amma ot ketken binagha qaritilghan qutquzushning kéchikishige da'irilerning kowid-19 yuqumini qattiq qamal qilish tedbirliri seweb bolghan, dep eyibligen. Buninggha jawaben da'iriler qamal tedbirlirini tedriji boshitishqa wede birish bilen birlikte, hökümetning siyasitige qarshi chiqqanlargha zerbe biridighanliqinimu tekitligen.
Ürümchidiki namayishning, shundaqla biyjing, shangxey we bashqa sheherlerdiki namayishlarning piltisigha ot yaqqan weqe, 24-noyabir kechte ürümchi “Jishiyangyüen” ahaliler olturaq rayonidiki bir binagha ot kétip, kem dégende on kishining ölüp kitish weqesidur. Bu namayishlar öz nöwitide yene ammining hökümetning “Yuqumni nölge chüshürüsh”tek muressesiz qamal cheklimisige, shundaqla xitay kompartiyesining bash sékritari hem dölet re'isi shi jinpinggha munasiwetlik siyasetlerge bolghan künsayin küchiyip bériwatqan ümidsizlinishlirinimu ekis ettürgen.
Torda keng tarqalghan sin körünüshliride, köyüwatqan binadiki ahalilerning ichinishliq chirqirashliri hemde bu kishilerning binanining chiqish ishikini ichiwitish heqqidiki süren-choqanliri éniq körsitilgen.
Puqralarning déyishiche, qattiq yürgüzülgen kowid-19 qamal cheklimisi yüz kündin artuq yolgha qoyulghan bolup, bu ahalilerge ghayet zor qiyinchiliq tughdurghan.
Erkin asiya radiyusi Uyghur bölümi ürümchidiki ot apiti yüz bergen jaygha yiqin yerdiki saqchi ponkitigha téléfun qilip, ot apitide qaza qilghanlarning sani heqqide oxshimighan uchurgha irishken.
“Toqquz kishi köyüp öldi, ondin artuq kishi is-tütektin boghulup qaza qildi, jem'iy yigirme alte kishi qaza qildi” dédi, ürümchi ittipaq yoli saqchi ponkitidiki bir saqchi.
“Qaza qilghanlarning sani qiriq neperdin artuq” - dédi, ürümchi jenubiy shinxu'a yoli saqchi ponkitidiki bir saqchi - “Doxturxanigha élip bérilghan éghir derijide yarilan'ghanlarning nahayiti köp ikenligini anglidim. Qaza qilghanlarni sanashqa waqtimiz yoq boldi.”
“Kompartiyeni yoqitayli!”
Gollandiye kündilik géziti “Trow”ning xitaydiki muxbiri éwa rammiliyo, shangxeyde turup ürümchide 25-noyabir kechte yüz bergen namayish sinlirini tiwittérda yollighan bolup, uningda ammining “Kompartiyini yoqitayli, shi jinpingni yoqitayli, erkin shinjang kérek!” dégen sho'arlarni towlawatqanliqini anglighili hem körgili bolidu.
Rommiliyo saqchilarning ammini ikkige bölüp bir nechche kishini qolgha alghanlighini yazghan. Bashqa sinlarda teshkillik halda towlan'ghan sho'arlar körsitilgen bolup, bir namayishchi “Xitay kompartiyesi” dep towlishi bilen, bashqilar uninggha jawaben egishipla birdek “Yoqal!” dep waqirashqan.
Roytérs agintiliqi 25-noyabir kechte mushtlirini tügüp “Qamalni toxtat!” dep waqirawatqan, intérnatsyunal marshi bolghan “Qozghal, qul bolushni xalimighanlar” dégen misralarni towlawatqan bezi namayishchilarning sin körünüshlirining ürümchidin tartilghanlighini delillidi.
Fransiye birleshme agintliqimu 25-noyabir küni kechte ürümchi sheherlik hökümetning aldigha toplinip “Qamalni toxtat” dep waqirawatqan, sheherning sherqige qarap yürüsh qilghan, aq xalat kiyiwalghan hökümet da'irilirini eyiblewatqan sin körünüshlirining rastliqini delillidi.
Ahalilerning déyishiche, ot apiti yüz bergen meydan'gha yétip kelgen ot öchürüsh mashiniliri, kowid yuqumini qamal qilish tedbiri süpitide ahaliler olturaq binalirining chiqish éghizigha ornitilghan rishatkilarning tosqunluqidin binagha yéqin baralmighan. Uning üstige bina aldigha toxtitip qoyulghan mashinilar köp bolghachqa, ot ketken nuqtigha yiqinlishalmighan. Shu sewebtin binagha tutashqan otni öchürüp bolghiche, üch sa'etke yiqin köygen.
Yerlik menbelerning erkin asiya radiyosi Uyghur bölümige inkas qilishiche, ot öchürgüchiler tosaqlarni éliwetmey yiraq yerdin ot ketken binagha su chéchishqa urun'ghan bolsimu, biraq shilanka yigirme bir qewetlik binaning 14- qewitidin 19- qewitigiche bolghan igizlikke yetmigen, chachqan sularmu ot ketken nuqtigha yetmigen, buning bilen binaning ot ketken qewetliri köyüp ketken.
Xitayning téwittérgha oxshitip bazargha salghan ijtima'iy taratqu supisi — “Wiybo”da bildürülüshiche, xitayning kowid-19 siyasitige qarshi bu türdiki naraziliq namayishliri yene korla shehiri we bayin'gholin oblastining bashqa yerliridimu yüz bergen.
Xitaylar namaysh qilmaqta
Ürümchide yüz bergen namayishning sin körünüshliridin qarighanda, namayishchilar Uyghurlar bolmastin, belki ularning köp qismi xitaylardur. Buning sewebni mundaq chüshendürgüchilermu bar, yeni ismini ashkarilashni xalimighan bir Uyghur xanimning birleshme agéntliqqa déyishiche, “Xitaylar yuqum qamaligha qarshi sözlise, jazalanmaydighanlighini bilishidiken”. A'ilisidikilerning bixeterlikini qoghdash yüzisidin ismini ashkarilashni xalimighan bu ayal: “Uyghurlar bashqiche mu'amilige uchraydu. Eger biz ashundaq sözlerni déyshike jür'et qilsaq, ular bizni ya türmige ya lagérgha solaydu” dédi.
25-Noyabir kechte namayish yüz bergendin kéyin, Uyghur aptonum rayonluq partkomning sékritari ma shingruyning yétekchilikide partkom da'imiy hey'etler yighini chaqirip, yuqumgha qarshi küreshte ghelibini qolgha keltürgenlikini jakarlighan. Shuning bilen bir waqitta kompartiyening kowid siyasitige qarshi chiqqanlargha qattiq zerbe birish heqqide uqturush tarqatqan.
Uqturushta mundaq déyilgen: “Ürümchide yuqumning aldini élish hem kontrol qilish xizmiti muhim basquchluq netijige érishti, ijtima'iy ehwal asasen tizginlendi. Shuning bilen birlikte, yuqum pütünley dégüdek tizginlinip bolunmidi. Yuqumning tarqilish halqisimu pütünley tosup qélinmidi. Xizmetlerdiki kichikkine biperwaliq, yuqumni qayta qozghaydu.”
Uqturushta yene mundaq déyilgen: “Yuqumning aldini ilish jeryanida, muqimliqni saqlash xizmitinimu ching tutush intayin zörür. Pitne tarqitidighan, chataq tériydighan, yuqumning aldini ilish we kontirol qilish tedbirlirige qarshi turidighan qanunsiz qilmishlargha zerbe birish, shundaqla yuqumning aldini élish we kontrol qilish xizmitini qet'iy tewrenmey élip birish kérek.”
Üch basquchluq boshitish
26-Noyabir etigende ürümchi sheherlik hökümet axbarat élan qilish yighini ötküzüp, xitayning “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti tüpeyli yolgha qoyulghan uzun mezgillik we qattiq qamal siyasitini basquchlargha bölüp boshitidighanliqini, yeni 4 milyon 700 ming nopusluq bu chong sheherdiki qamal siyasitini üch basquchqa bölüp boshitidighanlighini ilan qildi.
Ürümchi sheherlik partkom teshwiqat bölümining bashliqi süy rung, xetiri töwen rayondiki ahalilerning bina öyliridin chiqip, peshtaqlardin chüshüshige yol qoyush bilen bu boshitilishning bashlinidighanlighini iytqan. Halbuki, süy rungning sözliride ahalilerdin binadin ayrilish sewebliri heqqide yenila ispat telep qilinidighanliqi, ularning bashqilar bilen mu'eyyen ijtima'iy ariliq saqlishi, maska taqishi, topliship yighilishtin saqlinishi kirekliki tekitlen'gen.
Xitay merkiziy téliwiziye istansisi (CCTV) ürümchidiki ot apitining binadiki bir yataq öyning tok menbesidin chiqqan chataq tüpeyli bashlan'ghanliqi, ürümchi shehirining bashliqi memtimin qadirning 26-noyabir künidiki axbarat élan qilish yighinida xitayda kem uchraydighan bir shekilde xelqtin resmiy epu sorighanliqi xewer qilin'ghan. Halbuki, sheher bashliqi memtimin qadir, ahalilerning we ijtima'iy taratqulardiki baha yazghuchilarning “Ürümchidiki bu paji'eni hökümetning kowid-19 ni qattiq qamal qilish siyasiti keltürüp chiqarghan” dégen jama'et pikrini “Ot ketken binaning ishiki quluplanmighan” déyish arqiliq ret qilghan.
Xitay merkiziy téléwiziye istansisi tarqatqan xewerde yene ürümchi sheherlik ot öchürüsh etritining bashliqi li wénshéngning “Ot ketken bina aldigha toxtitip qoyulghan shexsiy mashinilar, ot öchürüsh mashinilirining ot ketken nuqtigha yéqinlishishigha tosqunluq qildi” dégen sözlirini neqil qilip körsetken.
Nenjingdiki namayish
Erkin asiya radiyosining xitay bölümi sherqiy xitaydiki nenjing uchur-alaqe inistitotining oqughuchiliri tarqatqan bir sin körünüshini ashkara qilghan. Uningda mezkur mektepning oqughuchiliri ürümchidiki ot apitide qaza qilghanlargha teziye bildürgen we ularning musibettiki a'ile tawabi'atlirining ehwaligha köngül bölüshke chaqiriq qilin'ghan körünüshler bar. Yene bir sin körünüshide mektepning mes'ul emeldari siyaqidiki kanay kötürüwalghan bir kishining oqughuchilargha qarap: “Bügün qilghan bu ishinglarning bedilini töleysiler” déginide, bu tehditdin ghezeplen'gen oqughuchilarning uninggha: “Senmu bedel töleysen, bu memliket hazir bedel tölewatidu” dep warqirighan körünüshliri körsitilgen.
Erkin asiya radiyosi bu sin körünüshlirining rastliqini derhal delilliyelmigen bolsimu, emma mushuninggha oxshap kétidighan sin körünüshliri shangxeyde we sichüen ölkiside ammiwiy yighilishlarning bolghanliqini körsetmekte.
Uyghurlarning azawigha pisent qilmasliq
On ikki milyon nopusluq (xitay hökümet saniqi) Uyghurlar xitay hökümitining Uyghur rayonida yürgüzüp kéliwatqan qattiqqol basturushining nishani bolup kelmekte. Xitay da'iriliri “Ashqunluq we térrorluqqa zerbe bérishte zörür” dep atighan yéqinqi birqanche yilliq keng kölemlik tutqun jeryanida, ularning 1 milyon 800 mingining lagérlargha qamalghanliqi melum. Bu yil yazda ashkara bolghan “Shinjang saqchi höjjetliri” diki melumatlargha qarighanda, xitay jama'et xewpsizliki ministérliqining sabiq ministéri jaw kéji 2018-yili ürümchide sözligen ichkiy qisimdiki nutuqida, Uyghur rayonida “Musteqilliq idiyesi bilen zeherlen'gen” 2 milyondin artuq kishining, “Diniy esebiylik bilen zeherlen'gen” 2 milyondin artuq kishining barliqini tilgha alghan. Amirika qoshma ishtatliri we bezi gherbtiki döletlerning parlaméntliri xitayning Uyghurlargha qaratqan xalighanche tutqun qilish, mejburiy emgekke sélish qatarliqlarni öz ichige alghan bu basturushlirini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep atighan idi. Bu yil awghustning axiri b d t ning kishiliq hoquq kéngishining ali komissari Uyghur rayonidiki ehwal heqqide doklat ilan qilip, u yerdiki zulumning “Insaniyetke qarshi jinayet shekillendürüsh mumkinliki”ni otturigha qoyghan idi.
Bash shitabi gérmaniyidiki dunya Uyghur qurultiyi, xitay da'irilirining 24-noyabir küni ürümchide yüz bergen ot apiti hemde bu apette qaza qilghanlar heqqide bergen hökümet bayanatini qattiq eyiblidi. Dunya Uyghur qurultiyining bayanatida mundaq déyilgen: “Bu yil awghusttin buyan, sherqiy türkistandiki Uyghurlar yémek-ichmek we tibbiy mulazimet bolmighan qiyin ehwalda, da'irilerning bu qattiq qamal siyasitige chidap kilishti. Xitay da'irilirining ammining hayati we turmushigha sel qarishi, shundaqla Uyghurlarning azawigha pisent qilmasliqi tüpeylidin ölüp kétiwatqan kishiler heqqidiki sin körünüshliri we uchurlar ijtima'iy taratqularni toshquzuwetti.”
Ot apitide qaza qilghanlarning ichide bir a'ilidin üch kishi bar bolup, ular qemernisaxan abduraxman we uning baliliri nehdiye bilen imranlar iken. Bayanatta déyilishiche, balilarning dadisi éli memetniyaz bilen ularning chong oghli ilyas éli ayrim-ayrim halda on ikki yilliq we on yilliq kisiwitilgen iken.
“Ürümchidiki ot apitide nurghun kishilerning qaza qilghanliqidek bu qorqunchluq xewerni anglighan Uyghur jama'iti chongqur azablandi”- deydu dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa: - “Pakit shuki, xitay hökümitide zinhar shepqet deydighan yoq, yerlik da'irilermu Uyghur xelqining éhtiyaji we telipige qulaq salmaydu. Shunga ular ot öchürüshke derhal atlanmighan.”
Xitayning muhim sheherliridin chongching we gu'angju sheherliridiki ahalilermu xuddi bashqa ölke we sheherlerge oxshash jiddiy yamrawatqan yuqum bilen küresh qilmaqta. Xitayning döletlik saqliqni saqlash komitéti 26-noyabir küni kéche sa'et 12:00 ge qeder xitayda jem'iy 35183 neper yéngi kowid yuqumdarining bayqalghanliqini élan qilghan. Buningdin bir kün ilgiri, yeni 25-noyabir xitayda jem'iy 32943 neper yingi yuqumdarning bayqalghanliqi élan qilin'ghan idi.
Bu xewerni pa'ul ékkart yazghan
[Eskertish: ot apitide qaza qilghanlarning sani heqqidiki mölcher, ürümchi saqchi da'irliri bergen uchur bilen yéngilandi.]