Қазақистан оттура асия җумһурийәтлирини бирләштүрүш тәклипини оттуриға қойди

Қазақистан президенти қасим-җомарт токайеф(солда) түркмәнистан президенти сердар бердиммуһәмәдоф билән көрүшти. 2022-Йили 29-июн, түркмәнистан.

Қазақистан сәйшәнбә күни оттура асия җумһурийәтлирини бирләштүрүшни мәқсәт қилған бир парчә тәклип лайиһиәси елан қилди. Мәзкур тәклип лайиһәси русийәниң украинаға қозғиған һуҗуми давам қиливатқан һәмдә хитайниң оттура асиядики тәсириниң ешиватқанлиқи илгири сүрүлүватқан мәзгилгә тоғра кәлди. Бу һәқтә тохталған сиясий мулаһизичиләр буниң бир иҗабий илгириләш икәнликини билдүрүшмәктә.

Лайиһәниң мәзмунлири 20-июл қазақистандин чиқидиған “инбусинесс” ахбарат торида берилгән. Хәвәргә қариғанда, қазақистан “қазақистан җумһурийити, қирғиз җумһурийити, таҗикистан җумһурийити, түркмәнистан вә өзбекистан җумһурийити арисидики 21-әсирдә оттура асияни раваҗландуруш мәқситидә достлуқ, тинч қошнидарлиқ вә һәмкарлиқ тоғрилиқ шәртнамә” дәп аталған йеңи һөҗҗәт ишләп чиққан.

“оттура асия әллири йеңи тәшкилат қурушқа вәдиләшмәктә” дәп аталған мақалидә көрситилишичә, бу һөҗҗәт бир нәччә алаһидиликләргә игә болуп, улар төвәндикиләрдин ибарәт. Биринчидин, у тунҗи қетим райондики барлиқ җумһурийәтләрни, һәтта илгири битәрәп болуп кәлгән түркмәнистанниму, қазақистан, қирғизистан, таҗикистан әза болған тәшкилатларға қошулмай кәлгән өзбекистанниму өз ичигә алған. Иккинчидин, у оттура асия җумһурийәтлириниң барлиқ саһәләр бойичә раваҗлинишини һәм һәмкарлишишини тәминләйдиған һөҗҗәт болмақчи.

Униң баш мәқсити оттура асияниң бихәтәрликини тәминләш болуп, униңда икки нуқта көздә тутулған. Биринчидин, буниңдин кейин оттура асия җумһурийәтлири арисидики йәр, су мәсилилири бойичә талаш тартиш вә қораллиқ тоқунушлардин пүтүнләй баш тартиш. Иккинчидин, бүгүнки мурәккәп җуғрапийәви-сиясий вәзийәттә, болупму русийә украина кризисиниң җиддийләшкән бир пәйтидә оттура асия җумһурийәтлириниң бу мәсилидики бирликини тәминләшкә қаритилғандур.

Қазақистанниң оттура асия җумһурийәтлирини бирләштүрүш идийәсини оттуриға қоюшиға немә сәвәб болди? уларниң бирликкә келиши мумкинму? бундин кейин русийә вә хитайниң позитсийәси қандақ болмақ? русийәниң украинадики таҗавузчилиқиниң оттура асияда тәкрарлиниш хәвпи барму?

Радийомиз зияритини қобул қилған сиясәтшунас қәһриман ғоҗамбәрди мундақ деди: “буниңдин йигирмә йил бурун қазақистан президенти нурсултан нәзәрбайеф тунҗи қетим мушуниңға охшаш мәсилини қойған. Әмма һеч қандақ инкас болмиған. Бу яхши илгириләш, әлвәттә. Әмма бу чоң бир бирликкә елип кәлмәйду. Бу ишниң сәһнигә чиқиватқиниға икки вәқә сәвәб болған. Биринчи, корона вирусиниң пүткүл дуня, шу җүмлидин оттура асия дөләтлиригә елип кәлгән интайин еғир әһвали. Иккинчи, русийәниң украинадики таҗавузи. Оттура асия бир пүтүн район. У йәрдә су запаслирини пайдилиниш мәсилиси интайин муһим. Мушу йәрдә қариму-қаршилиқлар болуп туруватиду”.

Қәһриман ғоҗамбәрди болупму қирғизистан вә таҗикистан, қирғизистан вә өзбекистан оттурисидики чегра, йәр, су мәсилилириниң совет иттипақи дәвридин тартип һәл болмай келиватқанлиқини тәкитлиди. У оттуз йилдин буян оттура асия җумһурийәтлириниң һәр қайсиниң өз мәнпәәтлирини үстүн қоюватқанлиқидин уларниң бирликкә келишидин гуманлинидиғанлиқини билдүрди.

Қәһриман ғоҗамбәрди йәнә мундақ деди: “һазир русийәниң оттура асияға болған иқтисадий тәсири һәтта йоққа чиқиши мумкин. Әксичә хитайниң иқтисадий тәсири күчийиватиду. Русийәниң сиясий вә һәрбий тәсири хитайниңкидин үстүн. Әмма буниңдин кейин русийәниң башқа һеч йәргә бесип кириш имканийити болмайду”.

Русийәниң “независимая газета”, йәни “мустәқил гезит” елан қилған виктория панфилованиң “мәркизий асия әллири бир-биригә һуҗум қилмаслиқ һәққидә келишти” намлиқ мақалисидин мәлум болушичә, бәзи даириләр бу мәмликәтләрниң бирликкә келишигә үмид қилсиму, әмма һәммә мутәхәссисләр буниңдин бирәр нәтиҗә чиқиду дәп һесаблимайдикән. Буниңға биринчи нөвәттә ташқи амиллар әмәс, бәлки ички, йәни болупму өзара чегра тоқунушлири, бир-биригә ишәнмәслик, шундақла русийә вә америка һәм униң иттипақдашлириға нисбәтән тутқан позитсийәлириму сәвәб болмақта.

Әмди қирғизистанниң “24” йеңилиқлар агентлиқида елан қилинған “даря подолскаяниң 4-номурлуқ урунуш. Мәркизий асия әллири йәнә бирлишишни халимақта” дегән мақалисидә көрситилишичә, оттура асияда бирлишиш идийәсиниң көтүрүлүшигә русийәниң украинадики мәхсус һәрбий һәрикәтлири сәвәб болған. Униңда анализчи нурсултан ақилбекниң қариши нәқил кәлтүрүлгән болуп, у оттура асия дөләтлири арисида қариму қаршилиқларниң күчлүк болушидин, шуниңдәк башқиму сәвәбләр түпәйли мәзкур лайиһәниң нәтиҗә бәрмәйдиғанлиқини илгири сүргән.

Зияритимизни қобул қилған сиясәтшунас ғалим агелеуоф әпәнди русийәниң һәр хил тәшкилатлар даирисидә оттура асия әллири билән илгири иттипақдаш болуп кәлгән болса, әмди украина вәзийити сәвәбидин оттура асияниң назарәтчисигә айланғанлиқини билдүрүп, мундақ деди: “у һазир қирғизистан билән бу мәмликәтниң һава мудапиәсини контрол қилиш бойичә келишим имзалаватиду. Омумән бу келишим пүтүнләй оттура асияни контрол қилишқа һәм униңға техиму ичкириләшкә қаритилған. Йәни бу система оттура асияниң һәр бир җумһурийитигә қарши һәрикәт елип бариду. Бу, әлвәттә, оттура асияниң бихәтәрлики үчүн наһайити хәвплик һадисә. Шуниң үчүн оттура асия дөләтлири русийә билән һәрбий һәмкарлиқини чәкләп, өзара бирлишип, шу җүмлидин һәрбий саһәдә һәмкарлиқини күчәйтиши лазим. Пәқәт шундақ болған тәқдирдила русийәгә қарши туруши мумкин”.

Ғалим агелеуоф русийәниң украинадики һәрбий һәрикәтлириниң оттура асияниң һәр қандақ бир дөлитидә тәкрарлиниш хәвпиниң йоқ әмәсликини, шуниң үчүн оттура асия әллириниң бирлишип, келишимләр арқилиқ тез арида өз ичидики қариму-қаршилиқларни түгәтмисә болмайдиғанлиқини билдүрди. Униң пикричә, һазирчә оттура асия дөләтлириниң диққити хитайдин көрә көпрәк русийәгә ағдурулғаникән.

Оттура асия дөләтлиридин болупму қазақистан, қирғизистан вә таҗикистан русийә билән явро-асия иттипақи, коллектиплиқ бихәтәрлик шәртнамиси тәшкилати, шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға охшаш тәшкилатларға әза. Буниңдин оттуз йил илгири бу мәмликәтләр русийә билән совет иттипақи тәркибидә болуп кәлгәниди.

2007-Йили қазақистан президенти нәзәрбайеф мәркизий асия иттипақи қурушни оттуриға қойған болсиму, әмма өзбекистан, түркмәнистанлар буниңға қарши чиққанлиқи үчүн әмәлгә ашмиған. Униң алдида болса мәркизий асия иқтисадий иттипақи қурулған болсиму бәрибир ахирғичә нәтиҗә қазиналмиғаниди. Қазақистанниң бу йеңи тәклипигә бу дөләтләр қандақ мәйданда туридиғанлиқи, җүмлидин хитай вә русийәниң қандақ позитсийәдә болуши һазирчә мәлум әмәс.