Ottura asiya we pakistan amérikaning soda jazasigha duch kéliwatqan xitaygha qandaq yardem béridu?
2024.12.09

Xitayning Uyghurlargha élip bériwatqan kishilik hoquq depsendichiliki we Uyghur mejburiy emgiki seweblik, amérikaning soda jazasigha duch kéliwatqan xitayning ottura asiya we pakistan arqiliq ziyanni toldurmaqchi bolushqa urunuwatqanliqi diqqet qozghimaqta.
4-Dékabir künidiki “Tunji yazma” we “Jenubiy xitay etigenlik pochtisi géziti” ning bu heqte élan qilghan maqaliliride éytilishiche, gherbning xitayning kishilik hoquq xatirisini tekshürüshige egiship, xitay pakistan we ottura asiya bilen hemkarliq ornitip, özining iqtisadiy bixeterlikige kapaletlik qilish yolini tutqan. Maqalide yene, xitayning nöwette amérika we gherbning iqtisadiy jazalirigha qarshi tedbir élip, ottura asiya we pakistan arqiliq ziyanni toldurush koyida boluwatqanliqi körsitilgen.
Maqalide körsitilishiche, amérikaning soda jazasigha duch kéliwatqan xitay üchün nöwette ottura asiya döletliri we pakistanning istratégiyelik ehmiyiti künséri éshiwatqan bolup, bu xitayning ottura asiya we pakistan'gha bolghan éhtiyajini kücheytken.
Undaqta iqtisadini kasatchiliqtin qutquzush üchün tirkishiwatqan xitaygha pakistan we ottura asiya qandaq yardem qilidu? amérikaning éghir jazasidin qéchip yürgen xitayning ottura asiya we pakistan arqiliq ziyanni toldurush tedbiri qanchilik rol oynaydu? buning üchün yolgha qoyghan “Bir belbagh bir yol” pilani ongushluq dawamlishalamdu?
Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizining xitay ishliri tetqiqatchisi, doktor raymond ko bu heqte pikir bayan qilip mundaq dédi: “Méningche, xitayning uzun yildin buyan ottura asiya we pakistan bilen qoyuq alaqini saqlap kelgenlikini éniq bilish kérek. Xitay we ottura asiya heqqide toxtalghanda, shangxey hemkarliq teshkilatini tilgha almay bolmaydu. Pakistan'gha kelsek, u xitay-pakistan iqtisadiy karidori (CPEC) ning bir qismi. Bu, xitay bilen bu döletler otturisidiki uzun muddetlik iqtisadiy munasiwetni körsitip béridu. Konkrét qilip éytqanda, bu döletler xitayning jazadin qéchishigha yardem béreleydu, bolupmu shinjangdiki ishlepchiqirishqa tesir körsitidu. Chünki, buni emelge ashurushning asasliq usullirining biri, bezi mehsulatlarning kélish menbesini niqablash. Yeni, mehsulatlarni ottura asiya, bolupmu pakistan arqiliq yötkesh jeryanida ularning ishlepchiqirish orni özgertilip bir terep qilin'ghan. Mesilen, mehsulatlarni ‛pakistanda yasalghan‚ dep belge qoyush arqiliq, xitay uni duch kélidighan tekshürüshni azaytishqa mayillashturidu. Bu jazalardin aylinip ötüshning yene bir usuli bolsa, ottura asiya we pakistandin ibaret ikki rayonni xitay tawarlirining yérim we teyyar mehsulat baziri qilip ishlitishtur. Chünki, amérika we bashqa döletler xitay mehsulatlirini sétishni ret qilghan ehwal astida, bu rayonlarda u öz mehsulatlirining dawamliq sétilishini qoshumche bazar bilen teminlesh imkaniyitige ige qilidu.”
Maqalide, xitayning pakistan we ottura asiya döletliri bilen téximu qoyuq munasiwet we chégra halqighan hemkarliq ornitish üstide izdinip tedbir qollinishi uninggha bir tereptin amérikaning soda jazasigha taqabil turush yolini achsa, yene bir tereptin “Bir belbagh bir yol” qurulush pilanini mustehkemlesh rolini oynaydighanliqi tilgha élin'ghan.
Qazaqistandiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi we tarixchi qehriman ghojamberdining qarishiche, amérikaning soda jazasigha uchrawatqan xitay üchün nöwette, ottura asiya we pakistan qatarliq döletlerning tesir körsitidighan gi'o-siyasiy we istratégiyelik roli intayin chong bolidiken.
Türkiyediki xelq'ara munasiwetler analizchisi memettoxti atawulla ependi xitayning ottura asiya we pakistan bilen uzun muddetlik siyasiy, iqtisadiy we bixeterlik jehetlerdin hemkarliq munasiwiti barliqini tekitlep, öz qarishini sherhlep ötti.
Uning qarishiche, ottura asiya we pakistan qatarliq döletlerning xitayning amérikaning soda jazasidin qutulushi üchün yardem qilishi, mahiyette xitayning xelq'araliq jazalarni buzush hemde shu arqiliq Uyghur mejburiy emgiki mehsulatlirini tashqi dunyagha chiqirishigha shérik bolush qilmishi hésablinidu.
Maqalide éytilishiche, shangxey ijtima'iy penler akadémiyesining ottura asiya mutexessisi li lifen xitayning ottura asiya we pakistan bilen bolghan bu soda munasiwetliri heqqide toxtilip, xitay bilen ottura asiya döletliri otturisidiki sodining derhal kéngeymeydighanliqini, donald trampning wezipige olturghandin kéyinki weziyetke éniq bir nerse dégili bolmighachqa, “Mezkur tashqi soda munasiwetlirini bekmu téz ilgirileydu, dep qarimaydighanliqi” ni otturigha qoyghan.
Doktor raymond koning qarishichimu, donald tramp wezipige olturghandin kéyinki “Bir belbagh bir yol” pilanining ongushluq dawamlishish weziyiti heqqide éniq bir pikir bayan qilish qiyin iken. U bu heqte mundaq deydu؛ “Tilgha élishqa erziydighini, xitay “Bir belbagh bir yol” qurulushidiki qerz bérish miqdarini kémeytti. Bu 2017 yaki 2018 yilliri etrapida bashlan'ghan bolushi mumkin. Pétérson institutining 2022-yili öktebirdiki doklatigha qarighanda, “Bir belbagh bir yol” qurulushi meblighining texminen töttin bir qismi yoqalghan bolup, bu, toxtamning buzulush nisbitining %25 ke yétidighanliqini körsitip béridu. Shunga bu xil ehwal waqitning uzirishigha egiship téximu nacharlishidu. Xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushi ezeldin nurghun xirislargha duch keldi. Shunga, méningche aqsarayda kim bolushidin qet'iynezer bu qurulush pilani duch kéliwatqan xirislarda özgirish bolmaydu. Chünki, bu mesililerning köpinchisi xitay tawarlirini, bolupmu shinjangda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni bazar bilen teminleydighan döletler bilen bolghan uzun yilliq munasiwettin kélip chiqqan. Elwette, bu yol xitayning bezi jazadin qéchishigha yardem béridu. Axirqi hésabta, “Bir belbagh bir yol” qurulushining muweppeqiyiti qerz we meblegh sélish türlirining qimmitige baghliq. Halbuki, bu xildiki meblegh sélishning yolluq yaki emesliki éniq emes. ”
Derweqe, amérikaning 47-nöwetlik pirézidénti bolup saylan'ghan donald trampning wezipige olturghandin kéyin, amérikaning soda jazasidin qutulushqa urunuwatqan xitayning qollinidighan tedbirliri we uning “Bir belbagh bir yol” pilanining ongushluq dawamlishish mesilisimu diqqet nuqtisi bolmaqta.
Amérikadiki siyasiy analizchi, dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komitétining mu'awin re'isi ilshat hesenning qarishiche, xitayning nurghun döletlerni qerzge boghup qoyghan “Bir belbagh bir yol” qurulushi alliburun aqsap qalghan. U tramp bashchiliqidiki yéngi hökümet ish bashlighandin kéyinki bu döletler arisidiki soda munasiwiti we tereqqiyat heqqide öz qarishini bayan qilip ötti.
Tetqiqatchi memettoxti atawulla ependining bildürüshiche, deslepki heywisini saqlap qalalmighan xitayning “Bir belbagh bir yol” pilani, tramp wezipige olturghandin kéyin, eger u 2018-yili bashlighan “Soda urushi” ni dawamlashtursa, qattiq tesirge uchraydiken.
Maqalide éytilishiche, noyabirda amérikaning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” gha asasen, xitayning 29 shirkitini qara tizimlikke kirgüzgenlikidin ibaret hazirgha qeder xitaygha yolgha qoyulghan eng chong jaza tedbiri amérika bilen xitay otturisidiki ziddiyetni dawamliq kücheytken. Igilinishiche, 3-dékabir küni amérikaning yéngi éksport kontroli tedbiri xitayning téxnologiye sahesidiki 140 shirkitige amérika téxnikisini éksport qilishni chekligen. Melum bolushiche, bu tedbir amérikaning dölet xewpsizlik endishiliri sewebidin xitayning achquchluq téxnikilargha érishishige cheklime qoyush meqsiti bilen birdeklikke ige dep qariliwatqan bolup, bu amérika xitayning herbiy üchün ishlitilidighan sün'iy eqil téxnikisini tereqqiy qildurushi we ishlepchiqirishini tosushni nishan qilghan eng zor kölemlik cheklesh tedbiri bolup hésablinidiken.