Shi jinping “‛üch xil küch‚ ke zerbe bérish, xitayning ottura asiyadiki 5 dölet bilen bolghan hemkarliqining aldinqi sherti” dégen
2022.01.28

Xitay dölet re'isi shi jinping 1-ayning 25-küni chüshtin kéyin xitay bilen ottura asiyadiki besh döletning diplomatik munasiwet ornatqanliqining 30 yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen dület bashliqlar sinliq yighinigha riyasetchilik qilghan. Xitayning “Shinxu'a agéntliqi” ning bu heqte tarqatqan xewiridin qarighanda, bashliqlar yighinigha qazaqistan prézidénti qasim jomart-toqayéf, qirghizistan prézidénti sadir japarof, tajikistan prézidénti imam'eli raxmanof, özbékistan prézidénti shewket mirziyayéf we türkmenistan pirézidénti qurban'guli berdimohemmedof qatnashqan.
Shi jinping “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza bu besh dölet bilen “Xitay-ottura asiya teqdirdashliq ortaq gewdisi” berpa qilishni xalaydighanliqini bildürüp, mundaq dégen: “Xitayning qanchilik tereqqiy qilishi we yaki xelq'ara weziyetning qandaq özgirishidin qet'iynezer, xitay ottura asiya döletliri ishinidighan yaxshi bir qoshna, shérik we qérindash dölet bolushni dawamlashturidu.”
Shi jinping bu yil ottura asiya döletlirige 50 milyon dane waksina yardem qilidighanliqini wede qilghan, buningdin bashqa yene éliktir, énirgiye, sün'iy eqlil, chong sandan (sanliq melumat) ambiri qatarliq yuqiri téxnika saheliri boyiche hemkarlishidighanliqini, téxnika we ilim-pen yötkeshnimu nishan qilidighanliqini otturigha qoyghan.
Shi jinping xitay bilen ottura asiya döletliri otturisidiki sodining ottura asiya döletliri musteqil bolghandin kéyinki 30 yilda 100 hesse ashqanliqini, béyjing da'irilirining rayondiki döletlerge salghan biwasite meblighining 14 milyard dollargha yetkenlikini eskertken. U yene sodini 2030-yilgha barghanda 70 milyard dollargha yetküzüshni nishan qilghanliqini bildürgen.
Shi jinping bu döletler bilen her sahediki hemkarliqni kücheytish heqqidiki töt xil teklipining biri süpitide “Üch xil küch” ke dawamliq zerbe bérip, chégrani bashqurush-tizginlesh qatarliq jehetlerdiki hemkarliqni chongqurlashturup, rayon xewpsizliki mudapiye torini mustehkem qurush heqqidiki mexsus teklip qoyghan.
Ziyaritimizni qobul qilghan enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi, xitay özining ottura asiya döletliri bilen bolghan diplomatik munasiwet ornatqanliqigha 30 yil bolghanda, nime meqsetlerge yetmekchi ikenliki, bu munasiwette Uyghur mesilisining négizlik mesile bolup kéliwatqanliqini otturigha qoydi.
Doktor erkin ekremning analiz qilishiche, xitay özining yadroluq dölet xewpsizlik menpe'eti we istratégiyelik menpe'etini qoghdashta, shundaqla “Yéngi yipek yoli istratégiyesini ishqa ashurushta, ottur asiyadiki döletler bilen her sahediki munasiwetlerni rawajlandurushqa mejbur iken. Emma bu munasiwetlerning muqim rawajlinishi, sherqiy türkstanning muqimliqigha baghliq iken. Bu yene Uyghur mesilisining xitay üchün ottura asiyadiki tesirini kéngeytish üchünla emes, belki yene uning kelgüside eng chong dölet bolush arzusini ishqa ashuralishidiki eng négizlik mesile iken.
Ottur asiyadiki besh dölet “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha eza döletler bolup, “Üch xil küch” ke ortaq zerbe bérish, xitay bilen bu döletler arisida 90-yillarning otturiliridin tartip dawamliship kéliwatqan söhbet témisidur. Xitay yene ayrim munasiwetliridimu oxshashla ulardin öz dölet tewelikide Uyghurlarning siyasiy pa'aliyetlirige yol qoymasliqni telep qilip kelmekte.
2-Yanwar qazaqistanda partlighan naraziliq herikiti rusiye bilen xitayning bu rayondiki riqabitige a'it so'allarni peyda qilghan bolsimu, biraq xitayning rusiyening qoshun kirgüzüshini qollishi, shundaqla qazaqistan'gha “Bixeterlik yardimi bérish, ‛tashqiy küchler‚ ge qarshi turush” teklipini sunushi, ezeldin ottura asiyaning démokratiyelishishige ehmiyet bérip kelgen amérikaningmu alahide déqqitini qozghighan idi.
Amérika tinchliq instituti 27-yanwar uyushturghan “Amérikaning ottura asiya istratégiyesi rayonning nöwettiki mesililirini hel qilalamdu?” témisidiki tor muhakimiside, del mushu mesililerge yer bérilgen. Mezkur yighida amérikaning ottura asiyadiki istratégiyelik nishanini emelge ashurush üchün amérikaning ottura asiyagha arilishishi, rosiye bilen xitayning bolsa rayondiki tesir da'irisi kéngeytish üchün riqabetlishshi qatarliq mesililer asasliq muhakime témisi bolghan.
Amérika tashqiy ishlar ministirlikining ottura asiya we pakistan ishlirigha mes'ul mu'awin yardemchi katipi Lesslie Viguerie, amérika tinchliq instituti ottura asiya ishliri aliy mutexessisi Gavin Helf, kaspiy siyaset merkizining re'isi, amérikaning qazaqistanda turushluq sabiq bash elchisi richard xogland qatarliqlar qatnashqan bu muhakimide, pittsburg uniwérsitéti bashqurush we bazar merkizining dotsénti we mudiri Jennifer Murtazashvili öz analizini otturgha qoyghan. U amérika, xitayning iqtisadiy, siyasiy we soda hemkarliqini kücheytiwatqan ottura asiya döletliri bilen bolghan bu xil munasiwitige arilishalmisimu, emma bu döletler shinjangda néme ishlarning boluwatqanliqini bilip turup, bu mesilisini ashkara otturigha qoyalmay kéliwatqanliqining nurghun kishilerni azablaydighanliqini tekitligen. U gerche amérika ottur asiyada xitay bilen oxshash istratégiye qollinishqa muhtaj bolmisimu, emma ottura asiya döletlirige ma'arip we iqtisadiy sahelerde yenimu ilgirilep meblegh sélishi we bu sahelerge arilishishni kücheytishi kéreklikini otturgha qoyghan.
Shi jinpingning béyjing qishliq olimpiki bashlinish harpisida, yeni xelq'arada xitayni Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” qilish bilen eyiblesh asasy éqimgha aylan'ghan, herqaysiy dölet we parlaméntlar xitayning “Insaniyetke qarshi jinayetliri”, nachar kishilik hoquq xatirisi seweblik béyjing qishliq olimpikini bayqut qiliwatqan bir peytte, ottura asiya döletliri bashliqliri bilen ötküzgen sinliq yighinda “Kishilik hoquqni bahane qilip bashqa döletlerning ichkiy ishigha arilishishqa qet'iy qarshi turush kérek” dégenni tektlishi, bu rayondiki özgirishlerge yéqindin diqqet qiliwatqan amérika közetküchilirining küchlük diqqitini qozghimaqtiken.