Ottura asiya metbu'atlirida xitayning xususiy herbiy meqsetliri heqqide xewer we analizlar tarqalmaqta

Mushu yilning bashlirida ottura asiya metbu'atlirida xitayning merkiziy asiyadiki mebleghlirini qoghdash meqsitide xitayning öz xususiy herbiy birleshmilirini bu rayon'gha orunlashturushi toghrisida xewerlerning tarqalghanliqi melum. Shu chaghda “Azadliq” radiyosi “Xitayning xususiy birleshmiliri we qazaqistandiki siyasiy halaketler” namliq maqale élan qilip, uningda qazaqistandiki weziyet tilgha élin'ghanidi. Uningda éytilishiche, gherb döletlirining metbu'atliri qazaqistanni turaqsiz iqtisad, siyasiy turaqsizliq we yuqiri derijidiki parixorluq xewpining menbesi süpitide qarighaniken. Maqalida déyilishiche, xitay özining bolupmu qazaqistan we qirghizistandiki menpe'etlirini qoghdash meqsitide ene shu xususiy herbiy birleshmilirining yardimige tayanmaqchiken.

Aridin yérim yil ötken bolsimu, bu mesile téxila kün tertipidin chüshken emes. 6-Öktebirde rusiyening “Régnum” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “A q sh afghanistandin ketkendin kéyin türkistanda xitayning xususiy herbiy birleshmilirining peyda bolushi mumkinmu?” dégen maqalida éytilishiche, tajikistanning xitayning Uyghur éli bilen chégridash rayonidiki taghliq-bedaxshan aptonom oblastida chégra ponkitliri quruwatqan bolup, u yerge xitay armiyesining ya bolmisa xitay qoralliq saqchi qoshunliri kirip turidiken we Uyghur élige kiridighan barliq yollarni kontrol qilip turidiken. Buning barliqi xitay, tajikistan, afghanistan we pakistan bash shtabliri bashliqliri arisidiki kélishim boyiche emelge ashurulidiken. Bügünki kün'giche xitay özining qazaqistandiki iqtisadiy layihelirini qoghdash meqsitide qazaqistan hökümiti bilen muzakirilerni yürgüzgen bolsimu, emma buning axirighiche emelge ashurulmighanliqi otturigha qoyulmaqta.

Maqalida éytilishiche, Uyghur élidiki xitay qoralliq küchliri qisimlirining qudriti ilgiriki derijide bolmisimu, lékin kéyinki waqitlarda uning xéli kücheygenliki étirap qilin'ghan. Bolupmu xitay afghanistan hakimiyiti béshigha taliplar kelgendin kéyin özining Uyghur élidiki herbiy küchlirini qayta qorallandurushqa muweppeq bolghan we bashqa memliketlerning herbiy qudritidin qélishmaydighan haletke keltürgen. Shundaqla xitay özining qazaqistan we qirghizistandiki iqtisadiy menpe'etlirini qoghdashqa bu ellerdiki xitay xewpige qarshi heriketlerning, asasiy jehettin xitayning Uyghur élidiki basturush siyasitige naraziliqlarning küchiyiwatqanliqining kashila boluwatqanliqini bildürgen.

Démek, xitayning qazaqistan we qirghizistandiki öz menpe'etlirini qoghdash üchün xususiy herbiy birleshmilirini qurush pilanliri bu ellerdiki xitaygha qarshi heriketlerning téximu küchiyishige élip kélemdu? qanun jehettin xitay özining bu ellerdiki iqtisadiy layihelirini, birleshken shirketlirini, bankilirini, öz puqralirining qoghdash hoquqigha igimu?

Qazaqistanliq xitayshunas, qazaqistanning tunji prézidénti fondi qarmiqidiki “Yawro-asiya tetqiqatliri” ornining dunya iqtisadi we siyasiti programmisining rehbiri, “Sinopsis” namliq merkiziy asiyagha jaylashqan xitayni tetqiq qilish merkizining diréktori ruslan hézimof ependining pikriche, heqiqetenmu qazaqistanda xitaygha qarshi keypiyat küchiyiwatqan bolup, buninggha bir nechche amillar seweb bolmaqtiken.

U mundaq dédi: “Birinchidin, heqiqetenmu buninggha qoshna shinjang-Uyghur aptonom rayonidiki weziyet seweb bolmaqta. U yerde türkiy milletler teqibleshlerge, bésimlargha duch kelmekte. Buni dunyaning xelq'ara teshkilatliri étirap qildi. Shundaqla xitaygha qarshi keypiyatining küchiyishige xitayning qazaqistan we merkiziy asiyaning bashqimu memliketliridiki siyasiti seweb boluwatidu. Xitaygha qarshi keypiyatning küchiyishige tarixiy pakitlarmu seweb boluwatidu. Xususen sabiq sowét ittipaqining xitayni düshmen qilip körsitishi, eyni waqitlarda xitayning sabiq sowét térritoriyelirige dawa qilishi. Bügünki künde bu qarshiliqning asasiy sewebi xitayning peqet shinjang Uyghur aptonom rayonidiki siyasitila emes, belki uning merkiziy asiyadiki siyasitidimu ikenliki ilgiri sürülmekte. Xitayning merkiziy asiya ellirini, birinchi nöwette qazaqistanni iqtisadiy béqindiliq girwikige ittirishi, yeni uni qerzdar qilip qoyushi xitaygha bolghan öchmenlikni téximu ewj aldurmaqta. Bezi mutexessislerning pikriche, xitay ete ya ögün bolsimu özining bu memliketlerdiki menpe'etlirini qoghdash üchün emeliy heriketlerge bérishi mumkinken”.

Ruslan hézimof xitayning öz menpe'etlirini qoghdash meqsitide ene shu xususiy herbiy birleshmilirining qollap-quwwetlishige mohtaj bolghanliqini uning afriqadiki iqtisadiy layiheliri misalida körüshke bolidighanliqini bildürdi. U yene xitayning afghanistanda öz mebleghlirini qoghdash meqsitide xususiy herbiy birleshmilirige muraji'et qilghanliqini bildürdi.

Ruslan hézimofning éytishiche, xitay ilgiri merkiziy asiya memliketlirige özining bu ellerdiki mebleghlirini qoghdash üchün xususiy herbiy birleshmiliri xizmitini tewsiye qilghan bolsimu, bu heqte resmiy höjjetlerning yoqluqini otturigha qoydi.

U yene mundaq dédi: “Ottura asiyadiki xitaygha qarshi keypiyatining küchiyishi shuninggha élip kélishi mumkinki, xitay axir merkiziy asiyadiki menpe'etlirini ya bolmisa öz puqralirining hoquqlirini qoghdash üchün peqet öz küchige ishinishi mumkin. Uninggha özining xususiy herbiy küchlirini arilashturushi bek éhtimal. Emma bu mesilini tepsiliy we chongqur qarash mumkin emes, sewebi buninggha asasliq pakitlar hazirche yétishmeydu. Epsuski, xitayning merkiziy asiyada xususiy herbiy küchlirini ishqa sélishi alliqachan emelge éship bolghaniken. Emma shundaqtimu kech bolsimu, xitay köchmenliri özlirining yük-taqlirini kötiriship, kirip kélidu. Kélechekte xitayning xususiy herbiy küchlirining qazaqistan'gha kirip kélishi bek mumkin. Buninggha mundaq amillar qarshi turushi mumkin. Birinchi, yerlik ahale buni qobul qilmay, eksiche buninggha qattiq naraziliqlarning orun élishi mumkin. Ikkinchi, bu rusiye. Rusiye özining her qandaq küchini saqlap qélishqa tirishidu. Axiri, rusiye xitayning xususiy herbiy birleshmisining merkiziy asiyada bolushigha menpe'etdar emes hem buni hergiz xalimaydu”.

Qirghizistanliq siyasetshunas rehim hapizofning éytishiche, xitay özining merkiziy asiyadiki menpe'etlirini qoghdash üchün bu rayon'gha özlirining xususiy herbiy birleshmilirini kirgüzüshni meqset qilip kelgen.

Rehim hapizof ependi xitayning merkiziy asiyadiki qarshiliqlarni bésish üchün közligen meqsetlirini mundaq dep chüshendürdi: “Dunya Uyghur qurultiyi yildin-yilgha küchiyiwatidu. Buninggha qarshi turush kérek. Men oylaymenki, xususiy herbiy birleshmining 90 pirsenti xitay tereptin teyyarlan'ghan diplomat, razwétchiklar. Xitay öz shirketlirini himaye qilishni bahane qilip, özining ademlirini saqchi qatarida élip kirmekchi. Xitay hazir rusiyening tutqan siyasitini dawamlashturuwatidu. Mesilen, rusiyening soqush boluwatqan yerlerde xususiy herbiy qisimliri bar. Rusiye ‛biz ularni ewetmiduq, ular yerlik hökümetning teklipi bilen barghan‚ dep mürisini chiqiriwalidu. Chünki ularning pilani bir. Xitay shuni emelge ashurmaqchi. Xitayning xususiy herbiyliri, saqchiliri kélip, qazaqistanda, qirghizistanda köpeyse, xelqning naraziliqigha uchraydu”.

Rehim hapizof xitayning xususiy herbiy birleshmilirini merkiziy asiyagha élip kirishining uning uzundin buyan belgiligen istratégiyelik siyasitining bir teripi ikenlikini bildürdi. U xitayning “Bir belwagh bir yol” iqtisadiy layihisining ene shu siyasetke biwasite baghliq ikenlikini körsetti. Rehim hapizof shangxey hemkarliq teshkilatiningmu qurulghandin buyan Uyghurlarni basturush siyasitini we özining iqtisadiy layihiliri arqiliq pütkül merkiziy asiyani béqinduriwélishni meqset qilghanliqini otturigha qoydi.