خىتاي تۈرمىسىدە يېتىۋاتقان داڭلىق يازغۇچى پەرھات تۇرسۇننىڭ «ئارقا كوچا» ناملىق رومانىغا يېزىلغان ئوبزور 2023-يىللىق «ئانتونى بۇرگېس سەنئەت ئوبزورى مۇكاپاتى» نىڭ ئىككىنچى دەرىجىلىك مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئەنگلىيەلىك يازغۇچى، تەھرىر ۋە ئوبزورچى لۇك ھاللام (Luke Hallam) يازغان بۇ ئوبزور 3-ئاينىڭ 5-كۈنى «مۇھاپىزەتچى» تورىدا ئېلان قىلىنغان.
بۇ ئوبزوردا، يازغۇچى پەرھات تۇرسۇننىڭ 2018-يىلدا تۇتقۇن قىلىنىپ، 16 يىللىق كېسىلگەنلىكى ئەسكەرتىلگەندىن كېيىن، ئۇنىڭ خىتاي ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇيغۇرلارغا قارشى قوزغىغان ئىرقىي قىرغىنچىلىق ھەرىكىتىنىڭ بىر قۇربانى ئىكەنلىكى، ئەمما ئۇنىڭ ئاشۇ مىليونلىغان قۇربانلارغا ئوخشىمايدىغان يېرى، ئۇ قالدۇرۇپ كەتكەن رومانلار ۋە شېئىرلارنىڭ كىشىلەر قەلبىدە قوزغىغان ئەكس ساداسىنىڭ بارغانسېرى كۈچلۈك بولۇۋاتقانلىقى ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
ئوبزورچى لۇك ھاللام زىيارىتىمىزنى قوبۇل قىلىپ، بۇ ئوبزورنى يېزىش سەۋەبىنى بايان قىلىپ مۇنداق دېدى: «مەن پەرھات تۇرسۇننى ‹ئاتلانتىك›ژۇرنىلىدا چىققان ئوبزور ئارقىلىق تونۇغان. ‹ئارقا كوچا› ناملىق رومانغا يېزىلغان بۇ ئوبزوردا ئۇنىڭ قالتىس يازغۇچى ئىكەنلىكى، 2018-يىل خىتاي ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تۇتقۇن قىلىنغانلىقى، ھازىر ئۇنىڭ ئىنگلىزچە رومانىنىڭ نەشر قىلىنغانلىقى ھەققىدە ئۇچۇر بېرىلگەنىدى. بۇنى ئوقۇغاندىن كېيىن مەن روماننى سېتىۋېلىپ ئوقۇدۇم، گەرچە بۇ روماننىڭ ھەجمى كىچىك بولسىمۇ، ئۇنىڭ مەزمۇنىدىكى چوڭقۇرلۇق ۋە پسىخىك تەسۋىرلەر مېنى جەلپ قىلىۋالدى. ئۇ ھەقىقەتەن ئۆزىگە خاس ئۇسلۇبقا ئىگە يازغۇچى ئىدى. مەن بۇ روماننى ئوقۇپ بولغاندا ئوبزور يېزىپ، ئانتونى بۇرگېس فوندى ئۇيۇشتۇرغان بۇ مۇسابىقىگە قاتناشتۇردۇم. ئانتونى بۇرگېس ئىجتىمائىي مەسىلىلەرگە كۆڭۈل بۆلىدىغان داڭلىق ئوبزورچى ئىدى. بۇ رومانمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ھېكايىسى ئارقىلىق ئۇلارنىڭ بېشىغا كەلگەن پاجىئەلەرنى كىشىلەرگە ئاڭلىتىدىغان ئېسىل رومان ئىدى. مەن مۇشۇ رومان ھەققىدە ئوبزور يازسام، كىشىلەر ئۇ روماننى سېتىۋېلىپ ئوقۇيدۇ. تېخىمۇ مۇھىمى، خىتايدا يۈز بېرىۋاتقان بەزى ئىشلارنى بىلەلەيدۇ، دەپ ئويلىدىم».
پەرھات تۇرسۇننىڭ «ئارقا كوچا» ناملىق رومانى ئۇيغۇرشۇناس ئانتروپولوگ دەررېن بايلېر ۋە بىر نامسىز تەرجىمان تەرىپىدىن ئىنگلىزچىغا تەرجىمە قىلىنىپ، 2022-يىل 9-ئايدا كولومبىيە ئۇنىۋېرسىتېتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغانىدى.
دەررېن بايلېر رادىيومىزغا قىلغان سۆزىدە، پەرھات تۇرسۇننىڭ بۇ رومانى ھەققىدە يېزىلغان ئوبزورنىڭ بۇ روماننى تېخىمۇ كۆپ كىشىلەرگە، جۈملىدىن ئەنگلىيەدىكى ئوقۇرمەنلەرگە تونۇتۇشتا مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ مۇنداق دېدى: «بۇنداق ئوبزورلار ۋە ‹ئاتلانتىك›ژۇرنىلىدا چىققان باشقا ئوبزورلار بۇ كىتابنىڭ داڭقىنى چىقىرىدۇ. بۇ رومان يەنە ئامېرىكادىكى داڭلىق «نيۇ-يوركلىقلار» ژۇرنىلى تەرىپىدىن ‹2022-يىلنىڭ ئەڭ ياخشى كىتابى› دەپ باھالاندى. بۇ دېمەكلىك، بۇ روماننى تېخىمۇ كۆپ كىشىلەر ئوقۇيدۇ ۋە ئۇنىڭغا دىققەت قىلىدۇ ھەمدە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بارغانچە قىزىقىدىغان بولىدۇ. مېنىڭچە، چەت ئەللەردىمۇ ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ئاتموسفېراسى شەكىللىنىۋاتىدۇ، بۇ بىر ياخشى ئەھۋال، چۈنكى بۇ كەلگۈسىدە ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ خىتايدىن ياكى ئۆزلىرىنىڭ ئانا دىيارىدىن باشقا يەردىمۇ داۋاملىق قۇرۇلىدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ».
ئوبزوردا ئېيتىلىشىچە، «ئارقا كوچا» ناملىق روماندا ئۈرۈمچىدە يېڭىدىن ئىشقا چۈشكەن نامرات بىر ئۇيغۇر ياشنىڭ كېچىدە قونالغۇ ئىزدەپ ئۈرۈمچىنىڭ ئارقا كوچىسىدا كېتىۋاتقاندا پەيدا بولغان كۆڭۈلسىز، ئازابلىق تۇيغۇلىرى ئۇستىلىق بىلەن ئىپادىلەنگەن؛ ئاپتور نۇرغۇن سىمۋوللۇق ئىشارەتلەر ئارقىلىق ئۈرۈمچىنىڭ سوغۇق، قاراڭغۇ، خۇنۈك، مۇدھىش بىر كېچىسىنى سۈرەتلەپ بەرگەن. مەسىلەن، ئارقا كوچىدا كۆرۈنگەن دېرىزىلەرنىڭ مەينەتلىكى «ئېغىزىدىن قان ئېقىۋاتقان ئادەمنىڭ شۆلگىيى» گە ئوخشىتىلغان؛ شەھەرنىڭ ھەممە يېرىنى قاپلىغان ئىس-تۇمانلار ئادەمنىڭ تېرىسىدىنمۇ ئۆتۈپ كېتىدىغان ۋىرۇسقا ئوخشىتىلغان. ئاپتور يەنە بۇ خىل قورقۇنچلۇق مۇھىتتا ياشاۋاتقان كىشىلەرنىڭ بىر-بىرىگە نەشتەردەك تىكىلىپ، نېمىگىدۇر غەزەپلەنگەن، ئەمما بۇ غەزىپىنى كىمدىن چىقىرىشنى بىلمەيۋاتقان، تېڭىرقاۋاتقان، تىت-تىت بولۇۋاتقان روھىي ھالىتىنى ئىپادىلەپ بەرگەن.
ئوبزورچىنىڭ قارىشىچە، پەرھات تۇرسۇن بۇ رومانىدا مۇدھىش، قاباھەتلىك بىر مۇھىتنى، كىشىنىڭ نەپسىنى سىقىدىغان بىر كەيپىياتنى ياراتقان بولۇپ، ئۈرۈمچىنىڭ ئەڭ تار، مەينەت يېرىگە قاپسىلىپ قالغان، تاشلىۋېتىلگەن ۋە ئېغىر بېسىم ئاستىدا ياشاۋاتقان كىشىلەرنىڭ بۇرۇقتۇرمىلىق، ئېچىنىشلىق ھاياتىنى سۈرەتلەپ بەرگەن. بۇ روماننىڭ ئۇسلۇبى يېقىنقى يىللاردا مودا بولغان ئۆز كەچمىش رومانلىرىغا ئوخشايدىغان بولۇپ، ئاپتورنىڭ ھايات تەجرىبىسى ۋە ھېسسىياتى ناھايىتى چوڭقۇر سىڭدۈرۈلگەن.
ئوبزورچى لۇك ھاللام بۇ ماقالىسىدە مۇنداق يازىدۇ: «ئارقا كوچا» دا كېتىۋاتقان يىگىت بۇ كوچىدا ياشاۋاتقانلارنى ئۇچرىتىدۇ، ئەمما ئۇلارنىڭ ھېچقايسىسى ئۇنىڭ بىلەن گەپلىشىشنى خالىمايدۇ ۋە ئەرۋاھتەك بىر كۆرۈنۈپ، بىر يوقايدۇ. بۇ روماننى ئوقۇپ ئاخىرقى بىر نەچچە بەتكە كەلگۈچە، بايان قىلغۇچى (مەن) نىڭ زادى نەگە ماڭغانلىقىنى بىلمەيمىز، ئاخىرقى بەتتە ئاندىن ئۇنىڭ روھىي ئازابىنىڭ مەنبەسى ئاشكارىلىنىدۇ. بۇ رومان ھەقىقەتەن بەزىلەر ئېيتقاندەك، ئۇيغۇرلارنىڭ كۈلپەتتە قالغانلىقىنى ئىپادىلەمدۇ؟ بۇ ئەسەر 1990-يىللارنىڭ بېشىدا، يەنى ھازىرقى باستۇرۇش باشلىنىشتىن خېلى بۇرۇنلا يېزىلغان. تەرجىمان دەررېن بايلېر بۇ روماننىڭ كىرىش سۆزىدە ئېيتقاندەك، ئۇ ۋاقىتلاردىمۇ شىنجاڭدا ئۆي چېقىش، يەر ئىگىلەش، ساقچىلارنىڭ زوراۋانلىقى ۋە دىنىي باستۇرۇش مەۋجۇت ئىدى. ئەسەردە تەسۋىرلەنگەن قاراڭغۇلۇق ۋە قاباھەت مەلۇم نۇقتىدىن شۇ چاغدىكى زۇلۇمنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ».
دەررېن بايلېر بۇ روماننىڭ كىشىلەرنىڭ ئۇيغۇر دىيارىدىكى ۋەزىيەتنى چۈشىنىشتە مۇھىم رول ئوينايدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ مۇنداق دەيدۇ: «مەنچە ھازىر كىشىلەر پەرھات تۇرسۇننى دۇنياۋى سەۋىيەدىكى يازغۇچى دەپ تونۇشقا ۋە ئەسەرلىرىنى ئوقۇش كېرەك دەپ قاراشقا باشلىدى. چۈنكى بارغانسېرى كۆپ ئادەم ئۇنىڭ كىتابىدىن ئۇنى چۈشىنىۋاتىدۇ. شۇنداقلا ئۇنىڭ يازغانلىرىدىن مىليونلىغان ئىنسانلارنىڭ نېمىشقا لاگېرغا سولانغانلىقىنى ئاڭقىرىۋاتىدۇ».
ئوبزورچى لۇك ھاللام «پەرھات تۇرسۇننىڭ بۇ رومانى سىزنىڭچە بۈگۈنكى پاجىئەدىن ھەقىقەتەن بېشارەت بەرگەنمۇ» دېگەن سوئالىمىزغا جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېدى: «مەنچە، بىز ئۇنى 20 يىلدىن كېيىن يۈز بېرىدىغان ئىشلار ھەققىدە بېشارەت بەرگەن دېيەلمەيمىز. بىراق ئۇ ۋەزىيەتنىڭ تەرەققىيات يۆنىلىشىنى بىلگەن. مانا بۇ مەزكۇر كىتابنىڭ قالتىس تەرىپى ۋە كىشىگە ئەڭ تەسىر قىلىدىغان يېرىدۇر. چۈنكى ئۇ كەلگۈسى خەتەرنى بىۋاسىتە ئوتتۇرىغا قويمىغان بەلكى بىر خىل قورقۇنچلۇق كەيپىيات ياراتقان. ئۇ بۇ كىتابنى يازغىنىغا 25 يىل بوپتۇ، ئوقۇسا ھېلىھەم كىشىنىڭ تېنىنى شۈركەندۈرىدۇ».
مەلۇماتلارغا قارىغاندا، «ئانتونى بۇرگېس سەنئەت ئوبزورى مۇكاپاتى» «كۆزەتچى گېزىتى» دە 30 يىلدىن ئارتۇق ئىشلىگەن مۇخبىر، تەنقىدچى ۋە بلوگېر ئانتونى بۇرگېس (Antony Burgess) فوندى تەرىپىدىن 2012-يىل تەسىس قىلىنغان مۇكاپات بولۇپ، مەزكۇر گېزىتتە ئېلان قىلىنغان ئوبزورلارنى باھالايدىكەن؛ بۇ ئوبزورلار كىتاب، ناخشا پلاستىنكىسى، كىنو، كۆرگەزمە، مۇزىكا كېچىلىكى، ئىجتىمائىي تاراتقۇلاردىكى كۆڭۈل ئېچىش ياكى تېلېۋىزىيە پروگراممىلىرىغا يېزىلغان ئوبزورلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىكەن.