Mayk pompéyo “Diniy erkinlik we erkin, ochuq hindi-ténch okyan” yighinida Uyghurlar mesilisini tilgha aldi

Amérikadiki “Xudson instituti” ning sahibxaniliq qilishi bilen ötküzülgen “Diniy erkinlik we erkin, ochuq hindi-ténch okyan” témisidiki söhbet yighinida (ongdin solgha) amérikaning sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo, kénnis wéynshtéyn we “Nehdatul ölima” ning bash katipi yehya cholil stakf ependiler . 2021-Yili 16-iyul.

16-Iyul küni amérikadiki nopuzluq tetqiqat merkizi bolghan “Xudson instituti” ning sahibxanliq qilishi bilen “Diniy erkinlik we erkin, ochuq hindi-ténch okyan” témisida bir söhbet yighini uyushturulghan.

Bu söhbetke amérikaning sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo we hindonéziyening dunyada 90 milyondin artuq ezasi bolghan eng chong musulman teshkilati bolghan “Nehdatul ölima” (Nahdlatul Ulama) ning bash katipi yehya cholil stakf qatnashqan. Dangliq musulman alimi bolghan yehya cholil stakf oxshash waqitta yene “Insanperwer islam” namliq heriketning qurghuchisi bolup, u ilgiri hindonoziye prézidénti joko widodogha meslihetchilik wezipisinimu ötigen iken.

Mezkur yighinning chüshendrülüshide éytilishiche, “Erkin we ochuq hindi-tinch okyan bir istratégiyelik nishan bolup, buning menisi heqqide her xil köz qarashlar we uni emelge ashurush üchün türlük riqabetler mewjut iken. Bu yighinda hindonozi'iyelik diniy alim we siyasiyon yehya cholil stakf ‛ochuq we güllen'gen hindi-ténch okyan‚ istratégiyesi heqqidiki köz qarishini mana bu istratégiyening asasliq qurghuchisi, shundaqla erkin-ochuq hindi-ténch okyan istratégiyesi we xelq'ara diniy erkinlikni amérikaning diplomatiye siyasitining merkizi bolushini teshebbus qilghuchi sabiq tashqi ishlar ministiri mayk pompéyo bilen ortaqlashqan. Yighin jeryanida Uyghurlarning mesilisi bir qanche qétim sabiq tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo teripidin otturigha qoyulghan.

Yighinda aldi bilen yehya cholil stakf söz qilip, hindi-ténch okyan rayoni duch kéliwatqan riqabetler üstide toxtaldi. U xitayning ismini ochuq tilgha almighan bolsimu, emma köp qétim rayondiki küch tengpungluqini tengshesh, bir döletning mutleq küchiyishining xewp ikenliki heqqide toxtaldi.

U sözide mundaq dédi: “Rayondiki weziyet hazir yaxshi emes. Mesililer köp. Biz qisqa muddet ichide rayondiki küchni tengpunglashturush arqiliq peqet yalghuz bir küchning mutleq üstünlükni igilishining aldini élishimiz kérek. Chünki peqetla bir döletning mutleq küchlük bolushi uning etrapidiki döletlerning igilik hoquqi we öz-özige xoja bolush hoquqigha tehdit peyda qilidu. Uzun muddette bolsa biz rayon'gha ténchliq, erkinlik we ochuqluq ekilishni arzu qilimiz, buning üchün choqum biz xelq'ara qanunlar asasidiki idare qilishni kücheytishimiz kérek we biz buni xelq'ara jama'et bilen birlikte qilishimiz kérek.”

U yene rayonda ténchliq berpa qilish, dinlar ara ittipaqliq, öz ara sewr berpa qilishtin ibaret riqabetler üstide toxtalghanda, amérikaning ehmiyitini tekitlep ötti. U mundaq dédi: “Men gepni udulla désem, bizge küchlük amérika kérek. Pütün dunyagha küchlük we birdeklikke ige bolghan amérika kérek. Dunyadiki bu idiye köreshlirini nezerde tutqanda, amérikaning ajizlishishi biz üchünmu, pütün dunya üchünmu yaxshi emes. Hindonéziyede nahayiti köp milletler, köp dinlar mewjut bir yer bolup, perqler intayin zor. Hindonéziye tarixida nahayiti éghir paji'elermu yüz bergen. Emma biz perqlirimizni öch körüsh ornigha ortaq yashashni, güzel kélechek yaritishni tallishimiz kérek”

Sabiq tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo bolsa özining bu sözge qoshulidighanliqini ipadiligende, Uyghurlarning mesilisini örnek qilip körsetken. U mundaq dédi: “Men amérika tashqiy ishlar ministiri waqtimda Uyghurlargha qiliniwatqan mu'amilini ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep békittim. Bu bir simowl xaraktérliq bir atap qoyushla emes, belki dunya jama'etchilikige heriket qilish toghrisida qilin'ghan bir chaqiriq idi. Men shu chaghda qeyerge barsam Uyghurlarning mesilisini tilgha aldim. Men bu heqte gep qilghanda, dawamliq négizlik insaniy qimmet qarashlardin söz bashlidim. Ulardin herqandaq bir hökümetning bir xelqqe mushundaq mu'amile qilishi insanliq jehettin toghrimu, siler buni toghra dep qaramsiler, dep soridim. Elwette bu intayin muhim so'al idi. Shuni késip éytalaymenki, meyli ottura-sherq döliti rehberliri bolsun, meyli sherqiy-jenubiy asiya döletliri rehberliri bolsun, héchqaysisi uni toghra démidi. Bilginimizdek, ular xitayning tesiri we siyasiy aqiwetliri tüpeylidin bu mesilide perqliq ipade bildürgen bolsimu emma héchqaysisi boluwatqanlarni toghra, dep baqqini yoq. Mana mushuning özi bizge chüshendürüp bériduki, biz insaniyet heqqide ortaq qimmet qarashlargha ige. Eger hemmimiz Uyghurlargha yüz bériwatqandek bir insanni qul qilish, ularning a'ile qurushi, perzent körüshini cheklesh, ularni nazaret qilish, tilini, dinini chekleshni xata, qobul qilghusiz dep qaraydikenmiz, u halda birlikte heriket qilip mushundaq ishlarni tüzitidighan, uni chekleydighan bir méxanizim, bir usul qurup chiqishimiz kérek. Men buni öz xizmetlirimning bash nishani qilghan idim. Menche, biz herqandaq bir insanning yashash hoquqi barliqini utnup qalmisaqla, mushu ortaq qimmet qarash ichide choqum hindi-ténch okyan rayonida ténchiliq berpa qilalaymiz.”

Buning bilen yighin'gha riyasetchilik qiliwatqan xudson inistitutining tetqiqatchisi kenét wéynistiyn ependi söz qisturup: “Sizning bu irqiy qirghinchiliqni belgilep söz qilishingiz tolimu jasaretke tolghan bir heriket idi. Kashki burun yehudiy qirghinchiliqi yüz bergen yillardimu eyni chaghdiki tashqiy ishlar minstiri we prézidént mushuninggha oxshash heriket qilalighan bolsa, belkim bügün dunya téximu yaxshi jay bolghan bolatti,” dédi.

Mayk pompéyo yene sözi dawamida yene dunyaning küchlük amérikagha éhtiyaji barliqini, xitay bilen rosiyege oxshash yaman gherezlik döletlerning herwaqit amérikaning ajizliqlirini közlep turudighanliqi, mesilen, xitayning amérikadiki “Qara tenliklerning hayatimu qimmetlik” herikitini kötürüp chiqip, amérikani eyibleshke urun'ghanliqini bildürdi. U shunga amérikani amérika qiliwatqan we uning kishilik hoquqni yadro qilidighan bir dunya séstimisi qurup chiqishigha kapaletlik qilidighan yadroluq mu'esseselirining qoghdilishi kéreklikini eskertken.

Arqidin hindonéziye diniy alimi we siyasiyon yehya cholil stakfmu sözide xitayning hazir hindonéziye we shuningdek bashqa döletlerning igilik hoquqigha zor tehdit bolup shekillen'genlikini eskertken. U mundaq dégen: “Bu yerdiki réyalliq bolsa hindonéziye, malaysiya, kambodzha we wéytnamgha oxshash döletler biz hemmimiz iqtisadiy hem herbiy jehettin intayin ajiz. Emma yene bir tereptin xitay bolsa rayonda zor küch bolup tereqqqiy qiliwatidu. Elwette, men xitayni yaman gherezlik küch, dep tenqidlimeymen. Biraq méning bu yerde diqqet tartmaqchi bolghinim, rayondiki küch tengpungsizliqi we bu küch tengpungsizliqi keltürüp chiqarghusi muqimsizliq we ténchiszliqtur. Bolupmu xitay hökümiti hindonéziye téritoriyesinimu késp ötidighan ‛bir belwagh bir yol‚ qurulushi pilanini ochoq otturigha qoyuwatidu. Bu dégenlik hindonéziye xitay bilen muzakirige olturidighan belgilik bir küchke ige bolushi kérek, dégenliktur. Emma bu yerde küch tengpungsizliqi bolghanliqtin bizning sodilishish küchimiz ajiz, mana bu bizning igilik hoquqimiz éghir tehdit astida dégenliktur,” dégen.

U yene bu mesilining peqetla hindonéziyege xas emes, rayondiki bashqa döletlerdimu oxshash körülüwatqanliqini eskertken. U: “Biz rayonda derhal küchler tengpungluqini shekillendürüshimiz kérek, shunga amérika küchlük bolushi we rayonda bir küch bolup turushi kérek,” dégen.

Mayk pompéyo ependimu uning sözini qollap mundaq dégen: “Xitayning qudriti we niyitidin qarighanda, u heqiqetenmu bir xewp bolup otturigha chiqiwatidu. Buninggha taqabil turush üchün choqum gherb döletliri we oxshash köz qarashtiki shérik döletler birlikke kélishi kérek. Bu téritériyelik, jughrapiyelik toqunushi emes, belki bir idiye toqunushidur. Biz birlikke kélip, özimizning démokratiye, qanun asasidiki sistémimizni we bu qimmet qarashlirimizni qoghdishimiz kérek.”

Yehya cholil stakf ependimu mayk pompéyoning sözige qoshulidighanliqini, buninggha taqabil turush üchün bu heqtiki jiddiy muzakirilerning derhal bashlishi kéreklikini, emdi waqit qalmighanliqini bildürdi.

Sabiq amérika tashqiy ishlar ministiri mayk pompéyo her pursette Uyghurlarning mesilisini tilgha élip kelmekte. U ilgiri wezipide mezgilide, yeni 2020-yili öktebirde hindonéziyeni ziyaret qilghandimu hindonéziye hökümiti we ijtima'iy teshkilatlirini xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushigha qarshi heq meydanda ching turushqa chaqirghan. Mayk pompéyo eyni chaghda hindonéziyediki bir musulman yashlar teshkilatigha qilghan sözide, hindonéziyening bir musulman dölet bolush süpiti bilen xitayning Uyghur musulmanlirigha élip bériwatqan qebih jinayetlirige qarshi mustehkem meydanda turushqa, xitaygha boyun egmeslikke chaqirghan idi.