Qanliq tarix untulmaydu: tyen'enmén qirghinchiliqidin Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qeder

“Qanliq tarix untulmaydu, mustebit hakimiyetler insanlarni erkinlikidin mehrum qilalisimu, ularning tarixiy eslimisini yoqitalmaydu! ”

4-Iyun küni dunyaning herqaysi jayliridiki 33 sheherde oxshash bolmighan shekillerde 1989-yili xitay paytexti béyjingda yüz bergen “4-Iyun tyen'enmén qirghinchiliqi” ning 34 yilliqini xatirilesh pa'aliyetliri ötküzülgen, halbuki xitayda mezkur weqege munasiwetlik pütkül uchurlar cheklen'gen. “Qirghinchiliq bir qétimla yüz bermidi” namliq xewerge qarighanda, xitay hökümiti birqanche hepte ilgirila 3-4-5-iyun künliri barliq ijtima'iy taratqularda “4-Iyun tyen'enmén qirghinchiliqi” gha munasiwetlik söz, san-sifér, resim, sho'ar, tanka süretliri we bashqa barliq nazuk uchurlarning tarqilishini tamamen cheklesh buyruqi chüshürgen.

“Gérmaniye dolqunliri” radiyosida 5-iyun élan qilin'ghan “Xongkongda 4-iyun weqesini ashkara xatirileshke bolmaydu, 20 din artuq kishi xongkong saqchiliri teripidin tutup kétildi” namliq xewerde bayan qilishiche, 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqini her yili zor daghdugha bilen xatirileydighan xongkongda ötküzülgen murasimgha qatnashqanlarning sani bu yil eng az bolghan. Shundaqtimu, 23 kishi “Jem'iyet amanliqigha buzghunchiliq qildi” dégen bahane bilen tutup kétilgen. Xitay hakimiyiti axirqi 3 yilda xongkongluqlarning bu qanliq tarixni eslishige yol qoymay kelgen.

Xitay hakimiyitining öz xelqining kommunistik partiyening qanliq tarixini kolléktip eslishidin qorqidighanliqi bayan qilin'ghan “Xongkongda 4-iyun: shexsiy eslimiler ölmeydu, kolléktip eslimiler wehime peyda qilidu” namliq xewerde ilgiri sürüshiche, xitay nöwette xongkongda 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqini xelqning xatirisidin pütünley yuyup tashlash üchün heriket qilmaqtiken. Biraq xongkong ziyaliyliri insanlarning bu “Qanliq tarixni untuyalmaydighanliqini, mustebit hakimiyetler kishilerni erkinlikidin mehrum qilalisimu, ularning tarixiy eslimisini yoqitalmaydu” ghanliqini bayan qilishqan. Teywende bolsa bu xatirilesh pa'aliyiti zor kölemde ötküzülüp, 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqining simwoli bolghan “Nomus tüwrüki” ning teqlidiy örniki tiklen'gen.

“Firansiye awazi” radiyosi 4-iyun élan qilghan “4-Iyun basturush herikiti xitay kommunistik partiyesining hökümranliqining qanuniyliqini pütünley inkar qildi” namliq ziyaret xatirisi mundaq jümliler bilen bashlan'ghan: “Bundin 34 yil ilgiriki 6-ayning 4-küni, xitay hökümiti ikki aygha yéqin waqit ichide memliketning hemme jaylirini qaplighan, jem'iyetning barliq qatlamlirigha qeder singgen démokratiyege bolghan teleplerni tinch shekilde ipadilesh herikitige aptomat, tankilar bilen xatime berdi. 34 Yildin buyan xitay hökümiti ghayet zor teshwiqat mashiniliri we pikirlerni nazaret qilish üskünilirige tayinip, bu heriketni we 6-ayning 4-künini jama'et pikri boshluqining cheklen'gen rayonigha aylandurup, bu bir meydan zilzile peyda qilghan pa'aliyetni hemde sansizlighan bextsiz qurbanlar toghrisidiki xatirilerni ünsiz-sadasiz yoqitishqa urunup keldi.”

Xewerde yene mundaq jümlilerge orun bergen: “Xitay hökümiti izchil halda özlirining barliq qara tarixini yuyuwétishke urunup kelmekte. Ularning ‛yettini sözlimeslik‚ deydighan belgilimisi bar. Buning biri bolsa ‛tarixiy xataliqlarni sözlimesliktur‚ . Emma biz tarixni este tutmaqchi bolsaq, 4-iyunning tarixini este tutushimiz, ‛yuqumni nölge chüshürüsh‚ ning tarixini este tutushimiz, ürümchidiki ot apitini este tutushimiz, shangxeydiki ürümchi ottura yolini este tutushimiz lazim. Bularning hemmisi tarixni este tutushning terkibiy qisimliridur.”

Elwette, axbarat wasitiliri bundin 34 yil ilgiri yüz bergen 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqi we xitay hakimiyitining qanliq tarixi heqqide toxtalghanda, kishilerning kallisini tebi'iy halda Uyghur diyarida hélihem dawam qiliwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqi toghrisidiki pikirlerning ghidiqlimasliqi mumkin emes.

Firansiyediki lagér shahiti gulbahar xatiwaji xanim bu heqte toxtalghanda, sherqiy türkistandiki köp qétimliq qarshiliq heriketliriningmu xitay hakimiyiti teripidin qanliq basturulghanliqini, yéqinqi 6-7 yildin buyan dunyaning köz aldidila Uyghur irqiy qirghinchiliqining dawam qiliwatqanliqini bayan qilip ötti.

Gollandiyediki lagér shahiti qelbinur sidiq xanim bu xususta qarishini bildürgende, 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqi bundin 34 yil ilgiri yüz bergen bolsa, Uyghur irqiy qirghinchiliqi téximu zor kölemde, téximu wehshiy usulda hemmimizning köz aldida bügün yüz bergenlikini tilgha aldi.

 “4-Iyun basturush herikiti xitay kommunistik partiyesining hökümranliqining qanuniyliqini pütünley inkar qildi” namliq ziyaret xatiriside izahlinishiche, xitay kompartiyesining qanliq tarixi yalghuz 4-iyun tyen'enmén qirghinchiliqi bilenla cheklenmeydiken. Xitay kompartiyesi “Yer islahati” , “Chong acharchiliq”, “Medeniyet zor inqilabi” dewrliridimu sansizlighan insanlarning hayatigha zamin bolghan iken.