Qanun chiqti, dewager chiqsun

Obzorchimiz abduweli ayup
2020.05.29
us-congress-binasi.jpg Amérika parlamént binasining aldida yighindin chiqqanlar. 2020-Yili 12-mart, washin'gton.
AP

“2020-Yilliq Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi” amérika kéngesh palatasi we awam palatasidin yuqiri awaz bilen ötti.

Bu muhajirettiki Uyghur dawasida pewqul'adde ehmiyetlik bir weqe bolup hésablinidu. Bundin burun Uyghurlar uchrighan zulumgha köngül bölüsh amérikaning exlaqi mes'uliyiti, insanperwerlik mes'uliyiti, déplumatiye éhtiyaji bolghan bolsa, emdi qanuniy mes'uliyitige aylinidu. Qanun ikkila palatada üchtin ikkidin yuqiri awaz bilen ötkenliki üchün prézédéntning imzasi bolmisimu, 10 kün ichide aptomatik qanun'gha aylinidu.

“2020-Yilliq Uyghur kishilik hoquq siyasiti qanun layihesi” de diqqetke sazawer nuqtilarni tilgha alsaq, biri uningda xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüp kelgen zulum siyasitining tarixi ‍éniq déyilgen. Qanunda bu zulumning kompartiyening hökümranliq tarixigha baghlinidighanliqi we uzaqtin dawam qilip kelgenliki tekitlen'gen. Menche, bu nuqta intayin muhim. Chünki dunya jama'iti Uyghur körüwatqan zulumning heqiqiy ehwalidin lagérlargha qamalghan 3 milyon'gha yéqin Uyghur we bashqa türkiy milletlerning paji'esi seweblik xewer tapti. Eger yuqiriqi nuqta tekitlenmigen bolsa dunya jama'iti barche gunahni bir guruppa rehberdin körüp, zulumni peqet bir qararliq hökümetning xataliqidek hés qilishi mumkin idi. Qanun layiheside kompartiye yürgüzüwatqan zulumning tarixini eslitish kéyinki qollinilidighan tedbir we jazalarning yalghuz shi jinping wekillik qilghan hökümetke yüklinip qélishidek pikir éqimining peyda bolushining aldini alidu.

Qanunda Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumning xaraktéri nahayiti éniq we keskin qanuniy ibariler bilen otturigha qoyulghan. Xitay qiliwatqan zulum irqiy kemsitish, medeniyet qirghinchiliqi, siyasiy hoquqqa dexli yetküzüsh we kishilik hoquq depsendichiliki da'iriside tilgha élin'ghan bolup, xitay hökümitining bu heqtiki xelq'araliq ehdinamilerge imza qoyghanliqi eskertilgen.

Qanun layiheside zulumni ijra qilghuchilarning isimliri tilgha élin'ghan we ularning jazagha uchraydighanliqi éniq körsitilgen. Bulardin ‍Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari chén chüen'go, mu'awin sékrétarliri hemde siyasiy-qanun kométititining sékrétari, 3 milyon'gha yéqin kishi solan'ghan lagérlarning qurghuchisi ju xeylünning ismi tilgha élin'ghan. Qanun layiheside shi jinping tilgha élinmighan, emma 28-may awam palatasida ötküzülgen bélet tashlash yighinida shi jinpingning “Qilchimu rehim qilmasliq” dégen sözliri tilgha élinip eyiblendi hemde xitay hökümitining insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatqanliqi ilgiri sürüldi. Qanun layihesining 8-maddisida “Shinjang Uyghur aptonom rayonidiki lagérlarda insaniyetke qarshi jinayet ötküzülgen bolushi mumkinliki” otturigha qoyuldi. Melumki, sérbiyening sabiq diktatori miloshéwéch musulmanlargha yürgüzgen zulumi seweblik insaniyetke qarshi jinayet ötküzgenliki seweblik xelq'ara sotqa tartilghan.

Qanun layiheside xitay kompartiyesi lagérlarda yürgüzüwatqan zulum téximu konkirétlashqan halda otturigha qoyulghan bolup, peqet diniy zulum süpitide xulase qilishtin saqlan'ghan. Mesilen, qanun layihesining beshinchi maddisida lagérlarda Uyghurlarning din, medeniyet we til erkinlikining cheklen'genliki éniq otturigha qoyulghan. Bu bir qisim Uyghur pa'aliyetchiler ensirewatqan Uyghurlarning amérikaning neziride “Xitay musulmanliri” dep qarilip, Uyghurlarning mesilisining diniy erkinlik mesilisi süpitide qarilip qalarmu dégen endishisini yoqqa chiqarghan boldi.

Qanun layiheside amérikadiki hakimiyet organliri we hakimiyettiki shexslerge éniq telepler otturigha qoyulghan. Mesilen, amérika prézidénti donald tramptin telep qilin'ghanlar: 1. Xitay da'irilirining Uyghur qatarliq bashqa musulman milletlerge yürgüzüwatqan depsendichilikini eyiblesh. 2. Lagérlarni taqashni telep qilish 3. (Uyghurlargha qaritilghan) barliq chekleshlerni élip tashlash, ularning kishilik hoquqigha hörmet qilish. 4. Xitayda yashawatqan Uyghurlarning chet'ellerde yashawatqan qérindash, dost we qedirdanliri bilen qaytidin normal alaqe qilishigha yol qoyush. Bundin bashqa qanun layiheside amérika tashqi ishlar we ichki ishlar ministirliqi, dölet mejlisi we fédératsiye tekshürüsh idarisi qatarliq organlar we ularning xizmitige éniq telepler otturigha qoyulghan.

Mezkur qanun layiheside otturigha qoyulghan lagér mesilisi, siyasiy sewebler bilen qolgha élin'ghanlar mesilisi, Uyghurlarning mejburiy emgekke sélinish mesilisi, ata-ana we balilarning ayriwétilish mesilisi, a'ililerning parchilinish mesilisi, Uyghur medeniyet miraslirining xarab qilinish mesilisi, mejburiy ghayib qiliwétish mesilisi, Uyghurlarning medeniyet, siyasiy we kishilik hoquqliridin mehrum qélish mesilisi bir birlep otturigha qoyulghan bolup, her bérige éniq tedbir belgilen'gen. Bu zulumlargha biwasite yaki wasitilik alaqidar boluwatqan shirket, karxana, dölet organliri, tetqiqat we oqutush organliri qatarliqlarning hemmisige konkrét tedbir, jaza we cheklime qoyush belgilen'gen. Bu heqtiki zulumni sadir qilghan organ we shexslerning “Yer shari magnitiski qanuni” boyiche jazalinish tewsiyesi tekitlen'gen.

Qanun layiheside yene Uyghur teshkilatlarni qollash, Uyghur tilida anglitish béridighan erkin asiya radiyosini kücheytish, Uyghur axbaratchilarning a'ile tawabi'atlirigha qaritilghan ziyankeshlikke taqabil turush qatarliq mezmunlarmu orun alghan bolup, bu Uyghur teshkilatlarning küchlinish éhtimalliqidin bésharet.

Xulase qilghanda, mezkur qanun layihesi Uyghur élide yashawatqan Uyghurlarnimu, chet'ellerde yashawatqan Uyghurlarnimu, Uyghurlarning muhajirettiki mesilisinimu, öz élidiki mesilisinimu öz ichige alghan déyishke bolidu. Qanun layiheside Uyghurlar millet süpitide uchrawatqan medeniyet qirghinchiliqidin tartip shexs süpitide duch kéliwatqan qanunsiz qamaqqa élish, jismaniy xorluq, mejburiy emgek qatarliq köp tereplerge orun bérilgen.

Qanun layihesi yuqiriqidek mezmunlarni yorutqan bolsimu, menche töwendiki mezmunlar öksük qalghan. Biri ‍Uyghurlarning pilanliq tughuq opératsiye arqiliq jismaniy yoqitishqa duch kilwatqanliqi, ikkinchisi xitaylar bilen toylashturulush arqiliq yoqitiliwatqanliqi, üchinchisi balilarning yesli yéshidin bashlap ata-anisidin ayrilip yoqitiliwatqanliqi, tötinchisi organ sodisigha menbe qilinip yoqitiliwatqanliqi, tughut yéshidiki Uyghurlarning xitay ölkilirige ishichiliqqa yötkep nopusning tebi'iy köpiyishini boghush arqiliq yoqitiliwatqanliqi chala qalghan. Belkim bu muhajirettiki dawagerlerning tirishchanliqi bilen toluqlinip kétishi mumkin.

Amérikada qanun chiqti, emma qanun dégen özini özi ijra qilmaydu. Buni ijra qilish üchün qanuniy hoquqigha ige bolidighan, qanun éngigha ige, öz hoquqini qanun boyiche qoghdashqa jür'et qilidighan, qanun boyiche dewa qilidighan, adem bolushi kérek. Uyghurda “Dewager sus bolsa qazi muttehem bolur” dégen temsil bar. Muhajirettiki Uyghurlarning amérika Uyghur üchün tüzüp bergen bu qanundin qanchilik paydilinip, qanchilik emeliy ünüm hasil qilishi pütünley özige baghliqtur.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.