Меха раҗагопалан: “биз үчүн ишпийонлуқ қил, болмиса аиләң билән иккинчиләп сөзлишәлмәйсән” (2)

Биз алдинқи аңлитишимизда америкилиқ журналист меха раҗагопалан тәрипидин йезилған “биз үчүн ишпийонлуқ қил, болмиса аиләң билән иккинчиләп сөзлишәлмәйсән” мавзулуқ мақалиниң дәсләпки қисмини тонуштурған идуқ.

Мухбир бу мақалисидә чәтәлләрдә яшайдиған бир қисим уйғурларни зиярәт қилиш арқилиқ хитай бихәтәрлик хадимлириниң бу кишиләргә өзлиригә ишләш үчүн қандақ йосунда бесим ишләткәнлики, қандақ васитиләрни қолланғанлиқи һәққидә тәпсилий мәлумат бәргән.

Мухбирниң зияритини қобул қилған бир қисим уйғурларниң дәп беришичә, улар паспорт елип чәтәлгә чиқиштин авалла даириләр уларниң барлиқ уруқ-туғқанлириниң исим-фамилиси, адреси вә телефон номурлирини сорап еливалған.

Уларниң ейтишичә, хитай һөкүмити бу арқилиқ чәтәлгә чиқип кәткәнләрниң юртида қелип қалған уруқ-туғқанлириға бесим ишлитидикән. Өзиниң исмини “к” дәп тонуштурған бир уйғурниң мухбирға дәп беришичә, у 2015-йили паспорт елип чәтәлгә чиқиш үчүн әйни чағда нурғун пара беришкә һәм шундақла барлиқ аилә әзалириниң исим-фамилиси, телефон номури қатарлиқ учурлирини беришкә мәҗбур болған. Әйни чағда сақчилар униң аваз әвришкисини, 360 градус тартилған рәсимини вә йәнә бир тал кирпикини еливалған. Бу киши әйни чағда буниң сәвәбини чүшәнмигән болсиму әмма чәтәлгә чиққандин кейин буниң д н а учурини йиғиш үчүнликидин хәвәр тапқан. К исимлик бу киши мухбирға өзиниң һазир икки акисиниң тәрбийәләш лагериға әп кетилгәнликини ейтип, “хитайниң күчи бәк зор. Әгәр улар бирини елип кирип кетип, униң өлүкини қайтуруп бәрсиму сүрүштә қилалмайсиз. Чүнки у йәрдә һөкүмәтни назарәт қилидиған бир орган йоқ. Улар худди бир императордәк күчлүк” дегән. “к” ниң мухбирға ейтип беришичә, у америкиға келип узун өтмәйла хитайдики сақчилар униң билән алақә қилған бирақ у җиқ бир нәрсә дәп берәлмигәнлики үчүн сақчилар ахири униң билән алақә қилмайдиған болған.

Мақалидә зиярәт қилинған уйғурлардин нөвәттә америкида туруватқан таһир иминму мухбирға хитай бихәтәрлик хадимлириниң уйғур елидә қалған қизиниң бихәтәрликини пәш қилип туруп өзи билән алақә қилғанлиқи вә уни өзлири үчүн ишләшкә мәҗбурлиғанлиқини ейтип бәргән. У мухбирға өзи билән алақә қилған уйғур сақчиниң үндидарда йоллиған аваз хатирисини аңлатқан. Мухбирниң баян қилишичә, таһир иминниң һазир 7 яшқа киргән қизи бу йил 2-айда туюқсизла үндидарда униңға гәп қилип: “дада, сиз бизгә бәк көп аваричилик тепип бәрдиңиз. Сиз яхши адәм әмәскәнсиз, сақчилар бәк яхшикән. Улар бизгә ярдәм қиливатиду. Әмди бизгә гәп қилмаң” дегән. Таһир иминни 4-айда уруқ-туғқанлири үндидардин өчүрүвәткәндин бери улар билән алақиси үзүлүп қалған.

Мақалә аптори меха ханим мақалисидә мулаһизә қилип: “мән зиярәт қилған кишиләрниң ейтишичә, хитай дөләт бихәтәрлик хадимлириниң чәтәлләрдики уйғурлар билән алақә қилип, шу йәрдики җамаәт һәққидә учур беришни тәләп қилиши наһайити кәң омумлашқанлиқтин бу шу йәрдики җамаәт арисида өз-ара ишәнчсизлик вә кишиләрдә һәр бир һәрикити көзитип турулуватқандәк бир туйғу пәйда қилған. Сиднейдики бир уйғур маңа нурғун уйғурларниң рәсимгә чүшүп қелип, ашкарилинип қелиштин қорққанлиқтин намайишларға чиқмайдиғанлиқини ейтти. Гәрчә бу йәрдә нурғун уйғур гуруппилири ғәрб дөләтлири һөкүмәтлиригә бесим ишлитиш арқилиқ хитайдики лагерларни вә назарәт системисини битчит қилишни арзу қилсиму, әмма бу ишәнмәслик туйғуси чәтәлләрдики уйғур паалийәтлиригә бәлгилик дәриҗидә сәлбий тәсир көрсәткән” дәп баян қилған.

Дуня уйғур қурултийи рәиси рәиси долқун әйса әпәнди бүгүн бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, хитай һөкүмитиниң мәқситиниңму уйғурларни қорқутуп бир ариға җәм болалмайдиған қиливетиш җүмлидин уйғур миллий давасини парчилаш икәнликини билдүрди.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилатиниң тәтқиқатчиси мая ваң бу һәқтә “базфид” журнилиға қилған сөзидә, нөвәттә чәтәлләрдики аз санлиқ милләт җамаити арисидики қорқунч вә гуманхорлуқниң чәтәлләрдики хитай җамаитидин еғирлиқини билдүргән.

Мақалидин қариғанда, хитай һөкүмити еливатқан бу тәдбирләрниң бәлгилик дәриҗидә ишқа яраватқанлиқиму мәлум. Мақалидә ейтилишичә, хитай сақчилири бир күни түркийәдә турушлуқ “с” исимлик бир уйғурниң юртидики аилисиниң йениға кирип оғлиниң узун бурутлуқ бир рәсимини көрсәткән. Кейин “с” буниңдин хәвәр тапқандин кейин бурутини қисқартивәткән. У мухбирға “мән ишпийонлардин бәкла әнсирәймән. Әгәр башқилар маңа сизни ишәнчлик демигән болса, мән бу йәргиму кәлмәйттим” дегән.

Апторниң ейтишичә, шиветсийәдики “о” қатарлиқ мушу хилдики тәһдит телефонлирини тапшурувалған уйғурлар өзлирини интайин чарисиз һес қилмақтикән. “о” өзиниң һазир шиветсийәдә сиясий панаһлиқ қобул қилинишини күтүп турған бири болуш сүпити билән өзиниң хитай бихәтәрлик даирилири билән қиливатқан алақисиниң әслидә хата икәнликини билидиғанлиқини, әмма өзи бир қанчә қетим әһвални шиветсийә даирилиригә йәткүзгән болсиму әмма техи бир җаваб алалмиғанлиқини ейтқан. Аптор меха буниң билән шиветсийә бихәтәрлик даирилирини зиярәт қилған. Бихәтәрлик даириси баянатчиси даг енандар мухбирға “бу хилдики вәқәләр адәттә бир қанчә дөләтләргә тутишидиған болғачқа буни тәкшүрүп чиқиш үчүн вақит кетидиғанлиқини әмма шиветсийә һөкүмитиниң шиветсийә земинида елип бериливатқан бундақ җасуслуқ һәрикәтлиригә һәргиз сәл қаримайдиғанлиқини” билдүргән.

Аптор меха мақалисиниң ахирида “о” ниң хитай бихәтәрлик хадими билән үндидарда қилишқан гәплириниң аваз хатирисини йезип, мақалисини мундақ ахирлаштурған: “‛о‚ исимлик бу киши хитай даирилири билән һәмкарлашқандин кейин униң оғли йепиқ тәрбийә лагеридин қоюп берилипту. У оғли билән сөзлишип бақмиғили бәк узун болуп кәткән болуп, униң чирайи тонуғусиз болуп қалған. У хитай бихәтәрлик хадими үндидарда қилған сөзидә ‛оғлуң чоң боп кәтти. Аялиң әмди оғлумға йеңи кийим алимән дәйду, улар һазир пойиз истансисида‚ дегән. ‛о‚ сақчидин оғлум билән телефонда бир сөзлишивалсам боламду?, дәп сориған. Әмма сақчи җаваб берип ‛һазирчә оғлуңға телефон қилмиғиниң яхши. Һазир уни қаттиқ назарәт қиливатиду. Уларға аваричилик тепип беришиң мумкин. Азрақ сақлиғин. Биз өз-ара ярдәмләшсәк болидиғу. Худди биз илгири дейишкәндәк, мән саңа бу йәрдә ярдәм қилимән, сән маңа у йәрдә ярдәм қилисән. Шундақ әмәсму? дегән‚”

Долқун әйса әпәнди болса чәтәлләрдики уйғурларниң бу мәсилидә баштин-ахир қәтий болуши керәкликини, хитай һөкүмитиниң тәләплириниң һәргиз түгәп қалмайдиғанлиқини билдүрди.