Исимшунас мутәллип сидиқ қаһириниң һаяти бойи давам қилған исим маҗираси

Исимшунас мутәллип сидиқ қаһириниң әсли әрзан товлап қоюлған исми “қаһир” болсиму, лекин у башланғучта оқуватқан мәзгилидә мәктәп мудири униң исмини “заманға уйғун әмәс” дәп қарап “ғулам” ға өзгәртивәткән, әмма у бу исимни яқтурмиғанлиқи үчүн синип тәрбийәчисиниң тәвсийәси билән бир шаирниң исми дәп тонуштурулған “мутәллип” дегән исимни қобул қилған. У “мутәллип сидиқ” дегән исим билән чоң болған болсиму, немә үчүндур әзан товлап қойған исми “қаһир” дин ваз кечәлмигән. У алий мәктәпни пүттүрүп йезиқчилиқ һаятиға өткәндә өзигә “қаһири” ни тәхәллус қилип талливалған. Исим мәсилисидә өсмүр вақтидин башлап бешиға кәлгән бу маҗиралар униң киши исимлири тәтқиқатчиси, исимшунас вә һәтта бүгүнки күндә мәһбус болуп лагерға солинишиға сәвәб болған.

Мәлум болушичә, мутәллип сидиқ қаһири қәшқәр йеңишәһәрдики һал-оқити яхши диний зат аилисидә туғулған. Уйғур районида тарқитилған “мәдәнийәт бостани” намлиқ телевизийә программисидин мәлум болушичә, әйни дәврдә юртиниң иқтисадий вә диний саһәдики йетәкчилиридин болған қаһириниң ата-аниси ислам маарипиниң бөшүки болған әзһәр университетиға қарита һөрмитини ипадиләш үчүн униңға мәзкур университет җайлашқан “қаһирә шәһиридә олтурғучи” дегән мәнини ипадиләйдиған “қаһир” дегән исимни қойған икән. Әмма у башланғуч мәктәптә оқуватқинида өз исмини өзгәртишкә мәҗбурланған. У немә үчүндур өзигә берилгән “ғулам” дегән исимни яхши көрмигән, андин синип тәрбийәчисиниң тәвсийәси билән шаир лутпулла мутәллипниң фамилисини өзигә исим қилип таллиған. Һалбуки, у ата-аниси тәрипидин қоюлған, әмма ишлитилишигә рухсәт қилинмиған “қаһир” дегән бу исимдин меһрини задила үзәлмигән.

У бала чеғида өз исминиң чәклинишигә һәйран болуш вә кейинчә өз өз исминиң түрлүк мәнисини йешишкә интилиш нәтиҗисидә униңда әрәб тилиға қарита күчлүк қизиқиш пәйда болған вә әрәб тили өгинишкә киришкән. У мәктәптә чағатай тили еһтияҗи билән орунлаштурулған бир йиллиқ әрәб тили дәрсликигә қанаәт қилмай қәшқәрдики шу дәврниң диний затлиридин абдурешит қариһаҗидин әрәбчә өгәнгән. 1989‏-Вә 1990‏-йиллири мисирда бир йил әрәб тилидин билим ашурған. У мана мушу тәриқидә илмий тәтқиқатниң босуғисиға өз исминиң мәниси үстидә издиниш билән кирип кәлгән. Тәтқиқат нәтиҗилирини елан қилишқа башлиғанда “қаһири” )қаһирәликләргә хас( дегән исимни тәхәллус қилип қолланған. У шуниңдин кейин исимшунаслиқ илмигә ичкириләп кирип, уйғурларниң исламийәттин бурунқи, кейинки вә һазирқи заман исимлири һәққидә издиниш елип берип, 23 миң исимдин тәшкил тапқан “уйғур киши исимлири қамуси” ни йоруқлуққа чиқарған.

Мана мушундақ әмәлий турмуш кәчүрмишлириниң түрткиси билән илмий тәтқиқатқа кирип кәлгән вә баш чөкүрүп издәнгән тәтқиқатчи мутәллип сидиқ қаһири дәм елишқа чиқип 8 йилдин кейинму йәнә шу исим маҗирасиға дуч кәлгән. Вәзийәттин хәвәрдар кишиниң баян қилишичә, у бу қетим бир тәрәптин “қаһири” дегән бу исимни немә үчүн өзигә тәхәллус қилип қоювалғанлиқи, йәни бу исимға немә үчүн йепишивалғанлиқи һәққидә һесаб беришкә мәҗбурланған болса, йәнә бир тәрәптин “уйғур киши исимлири қамуси” ға киргүзгән сәзгүр исимлар, йәни аталмиш “диний әсәбийлик пуриқи бар исимлар” сәвәблик сораққа елинған һәмдә тутқун қилинған. Вәзийәттин хәвәрдар киши даириләр ишлитиштин чәклигән, “муслимә”, “шәһидә”, “мухлисә” қатарлиқ нәччә йүзлигән исимниң мутләқ көп қисминиң “уйғур киши исимлири қамуси” дин тепилидиғанлиқини илгири сүрди.

Биз қәшқәр университетиға қайта телефон қилип, мутәллип сидиқ қаһириниң тутулушиға өз тәхәллуси яки у түзгән қамустики исимларниң сәвәб болған-болмиғанлиқини соридуқ. Алақидар хадимлар мутәллип сидиқниң буниңдин 2 ай аввал тутулғанлиқини дәлиллигән болсиму, әмма униң немә үчүн тутулғанлиқини дәп берәлмиди вә буниң бир “дөләт мәхпийәтлики” икәнлики, университеттики һәммә кишиниң буниңдин хәвири йоқлуқини ейтти.

Телефонимиз бағланған бәзи йәрлик аһалиләр мутәллип сидиқ қаһириниң тутулушиға у баш муһәррирлик қилған мәзгилидә нәшр қилинған “қәшқәр педагогика институти илмий журнили” дики аталмиш “мәсилилик мақалиләр” ниңму сәвәб болғанлиқини, һәтта қәшқәр университетидин тутқун қилинған университет мудири вә профессорлиридин әркин өмәр, қурбан осман вә гүлнар обулларниң илгирики тәкшүрүшләрдә мутәллип сидиқ қаһирини қанат астиға алғанлиқи үчүн җазаланғанлиқини тилға алған болсиму, әмма ишниң бу тәрипи техи дәлилләнмиди.