Сәуди әрәбистанға өмри һәҗгә барған бир уйғур тутқун қилиниш вә хитайға қайтурулуш хәвпигә дуч кәлгән

Түркийәдә узун муддәтлик йешил карт билән яшаватқан һәмидулла вәли бу йилниң башлирида сәуди әрәбистанға өмри һәҗгә берип, корона вируси юқуми сәвәблик йоллар тақилип кәткәчкә түркийәгә вақтида қайтип келәлмигән. Шу сәвәблик йеқинқи 9 айдин бери сәуди әрәбистанида қапсилип қалған һәмидулла вәли нөвәттә сәуди аманлиқ даирилириниң тутқун қилиш вә хитайға қайтуруп бериш хәвпигә дуч кәлгән. Мәлум болушичә, һазир сәуди аманлиқ даирилири уни тутуш үчүн җиддий издимәктә икән.

Униң әһвали кишилик һоқуқ тәшкилатлирида әндишә қозғиған. Уларниң тәкитлишичә, әгәр у тутқун қилинип хитайға қайтуруп берилсә, униң қамақ җазасиға һөкүм қилиниши, җаза лагерлириға әвәтилиши яки из-дерәксиз ғайиб болуши ениқ икән. У 2014-йили хитай аманлиқ даирилири тәрипидин бир қетим тутқун қилинип қоюп берилгән икән. Үрүмчидики “һәдийә кийимлири” намлиқ миллий кийим-кечәк ширкитиниң мәзкур хоҗайини 2016-йили түркийәгә келип, бу йил 2-айда хитай паспорти билән сәуди әрәбистанға өмри һәҗ қилиш үчүн барған икән.

Һәмидулла вәли 3-ноябир күни зияритимизни қобул қилип, сәуди әрәбистан сақчилириниң өзини издәватқанлиқи, өзиниң қечип йүрүватқанлиқини билдүрди.

Һәмдулла вәли мундақ деди: “һазир йошурунуп туруватимән. Сәуди сақчилири 12-числадин 17-числағичә болған арилиқта, җүмә күнидин башқа һәммә күнләрдә хотән рабатқа издәп кәпту. Мениң аңлиған хәвиримдә ‛әтигәндин кәчкичә бир машинида 4 адәм шу йәрдә сақлап олтурди, ‚ дәйду. Униңдин кейинки әһвалларни қандақ болди, билмидим. Мениң рәсимимни көтүрүп кәпту, ‛мушу адәм барму‚ дәп сорапту. Мән у вақитта хотән рабатта әмәстим. Мән бир хотәнлик адәмниң өйидә турған. Шуңа мени хотән рабатқа кирип-чиқиду, дегән гуман билән шу йәргә кәлгән охшайду.”

Һәмдулла вәлиниң тәкитлишичә, сәуди әрәбистанидики бир йәрлик учур мәнбәси униңға хитай даирилириниң сәуди һөкүмәт даирилиридин уни тутқун қилип, хитайға өткүзүп беришини рәсмий тәләп қилғанлиқи, униң өзини чәткә елишини агаһландурған икән.

Һәмдулла вәли мундақ деди: “сәудида мениң һечқандақ бир мәсиләм йоқ. Бу хитайниң тәлипигә бинаән болуватқан иш. Мушу йәрдики йәрлик бир адәм сақчилар издәп келиштин бир қанчә күн бурун маңа келип: ‛сениң әһвалиң чатақ икән. Хитай сени тәләп қилди, булар сени бәрмәкчи болуватиду. Улар келишип болди, сени бир қанчә күн ичидә издәп келиду. Әһвалиң хәтәрлик, буниң йолини қилмисаң болмайду. Мән мушуни дәп қояй, көрүшкинимизни һечким уқмисун, ‚ деди. Мән бу адәмниң сөзлиригә сәл қариған. 2-3 Күндин кейин сақчи издәп телефон қилди. Шуниң билән мән өйгә қайтмидим.”

Бу сәуди әрәбистанниң тунҗи қетим уйғурларни хитайниң тәлипигә бинаән тутқун қилип, хитайға қайтуруп бериш нийитидә болуши әмәс. Сәуди әрәбистани уйғур учраватқан зулумда хитайни тәнқид қилмайла қалмай, уни қоллиған вә униңға һәмкарлишип уйғурларни тутуп бериватқан мусулман дөләтлириниң бири. Йеқинда сәудиниң өткән бир қанчә йил ичидә аз дегәндә 4 уйғурни тутқун қилип, хитайға қайтуруп бәргәнлики, тутқунларниң сәуди әрәбистанға өмри һәҗгә барған яки у йәрдә тирикчилик қиливатқан уйғурлар икәнлики мәлум болған.

Сәуди әрәбистанниң бу һәрикити кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң қаттиқ тәнқидигә учрап кәлди. Кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң тәкитлишичә, сәуди әрәбистан билән хитайниң бихәтәрлик җәһәттики һәмкарлиқи чәт әлдики уйғурларниң һәрәмни тавап қилиштәк ибадәт әркинликигә җиддий хирис пәйда қилмақта икән. Түркийәдики “шәрқий түркистан кишилик һоқуқни көзитиш җәмийити” ниң рәиси нуриддин избасар буниңда хәлқарадики мусулман тәшкилатлириниң һәрикәткә келиши керәкликини билдүрди.

Униң тәкитлишичә, сәуди әрәбистандики йәрлик муһаҗир уйғурларму бу әһвалға қарап турмаслиқи, сәуди һөкүмитигә хизмәт ишләп, уйғурларниң давамлиқ хитайға өткүзүп берилишиниң алдини елиши керәк икән.

Һәмндулла вәлиниң билдүрүшичә, униң 2014-йили үрүмчидә тутқун қилинип, бир қанчә ай түрмидә йетишиға шу йили 7-айда йүз бәргән “лүкчүн вәқәси” гә қатнашқан бир уйғур яшниң анисини өзиниң “һәдийә кийимлири” ширкитидә ишлитиши сәвәб болған икән. Даириләр униң “лүкчүн вәқәси” билән алақиси болуши мумкин, дегән гуман билән тутқун қилип, бир қанчә айдин кейин “гунаһсиз” дәп қоюп бәргән болсиму, лекин униң үрүмчидики ширкитини тақап, нупусини юрти тоқсунға йөткивәткән.

Һәмдулла вәлиниң сәуди әрәбистанда қапсилип қелиши дунядики йәнә бир муһим мусулман дөлити болған һиндонезийәниң 3 нәпәр уйғурни хитайға қайтуруп бәргәнлики илгири сүрүлүп хәлқара таратқуларда ғулғула қозғиған мәзгилдә ашкариланди. Мәлум болушичә, һиндонезийә һөкүмити 3 уйғурни америка ташқи ишлар министири майк помпейониң өткән һәптә һиндонезийәни зиярәт қилишидин бир қанчә күн бурун хитайға қайтуруп бәргән. Бу әһвал уйғур кишилик һоқуқ тәшкилатлирида һәмдулла вәлиниң ақивитигә болған әндишини техиму күчәйткән иди.