Qazaqistan-xitay chégrasini yene ikki adem buzup ötti

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2019.10.15
uyghurda-qazaq-lager.jpg Qazaqistanliq adilghazi yérghazi xitayning Uyghur rayonidiki lagérigha solan'ghan ikki inisining süritini kötürüp, ularni qutuldurush üchün heriket qiliwatqan körünüsh. 2018-Yili 8-dékabir, almuta.
AP

Yéqindin buyan qazaqistan ammiwi axbarat wasitiliride qazaqistan-xitay chégrasini buzup ötken ikki qazaq toghriliq xewerler tarqilishqa bashlighanidi.

“Jas alash” gézitide élan qilin'ghan “Xitaydin yene ikki qazaq qéchip chiqti” namliq maqalide éytilishiche, ularning isimliri qastér musaqanuli we muragér elimuli bolup, ular 6-öktebirde qazaqistan chégrasidin ötken iken. Ular yerlik muxbirlargha we hoquq qoghdighuchilirigha bergen melumatlirida qazaqlarning xitay da'iriliri teripidin teqiblesh we sürgün'ge uchrawatqanliqini, ularning hoquqlirining depsende qilinip, “Siyasiy terbiyelesh lagérlirigha” qamiliwatqanliqini ilgiri sürgen.

Maqalide éytilishiche, ularning biri muragér elimuli mundaq dégen: “Méning yéshim yigirme beshte. Tarbaghatay wilayiti dürbiljin nahiyesidin bolimen. Ikki mertem bir sotkidin qamaqta boldum. Urup-soqti, lagérdin besh qazaqni boshatsa, yigirme qazaqni qamaydu. Jinazisini chüshürüsh men'i qilin'ghan. Qebristanliqtiki yérim aylarni yulup kétiwatidu. Saqili bar aqsaqalni körmeysen. U yaqta besh yashtiki oghlum bilen ata-anam qaldi. Shulardin endishe qilimen. Qazaqistan qachaqlar hoquqini berse iken. Qanunsiz chégra buzghinimni iqrar qilimen. Sotlisa sotlisun. Uningdin qachmaymen. Xitay türmiside yatqandin ata-makanimning türmiside yatay.”

Emdi qastér musaqanuli bolsa, sherqiy qazaqistan oblastining zaysan nahiyesi arqiliq ikki döletning chégrasini buzup ötkenlikini éytip, özining 2009-yili ürümchide bolghan namayishqa munasiwetlik sotlan'ghanliqini, 4 yil 8 ay terbiyelesh ornida bolghanliqini bildürgen.

U mundaq dégen: “Xitayda siyasiy terbiyelesh lagéri 2009-yili échildi. Teqibleshler shuningdin buyan bashlandi. Uyghurlar bilen bolghan toqunushlargha méning alaqem yoq. Biraq shuninggha baghlidi. Qamaqta ayimay qiynidi. Hazirmu u yaqta qanchilighan qérindashlirim azab tartiwatmaqta. Bir nahiyede toqquz lagér bar. Qazaqistan atayurtimiz. Qachaqlar hoquqini bérishini soraymiz”.

“Azadliq” radiyosida bérilgen “Xitaydin qéchip kélip, qachaqlar, hoquqini sorimaqchi bolghan ikki qazaqni milliy bixeterlik komitéti élip ketti” dégen maqalide körsitilishiche, almuta sheherlik saqchi bashqarmisining köchmenler bölümige qachaqlar, yeni musapirliq hoquqini iltimas qilip barghan bu ikki kishini milliy bixeterlik komitéti tutup ketken iken.

Maqalide 14-öktebir küni, xelq'ara insan heqliri boyiche byuroning almuta shehiridiki kéngishide ikki qachaq we ularning adwokati ba'urjan azanofning qatnishishi bilen muxbirlargha söhbet bérish yighini bolghan.

Biz adwokat ba'urjan azanof bilen alaqiliship, uningdin bu ishning qandaq kétiwatqanliqini sorighinimizda u mundaq dep jawab bergen: “Térgaw heriketliri boluwatidu. Qanunsiz chégradin ötti dégen jina'iy ishlar nizamnamisi, 392-maddisining 1-bölümi boyiche jina'iy ishlar délosi turghuzuldi. Shuning boyiche térgaw ishliri yürgüzülüwatidu. Shu munasiwet bilen bu ikki yigitning qoghdighuchisi bolup ishlewatimen. Men adwokat bolghanliqimdin ularning ishini yénikleshtürüsh méning wezipem.”

Buningdin tashqiri mezkur, muxbirlargha söhbet bérish yighinida xelq'ara insan heqliri boyiche bashqarmining almuta shehiridiki kéngishining wekili in'ga imanbay bu ikki musapirgha hoquq jehettin yardem körsitidighinini bildürgenidi.

Biz in'ga imanbay bilen alaqiliship, uning bu heqtiki qarishini igiliduq. In'ga imanbay mundaq dédi: “Ularning qazaqistan chégrasini qanunsiz buzdi dégen pakitlar bar. Shu pakit boyiche hazir jina'iy qilmish turghuzuldi. Ular kelgen elde ularning hayatigha xewp barliqini inkar qilishqa bolmaydu. Shuning üchün biz hoquq qoghdighuchiliri bolush süpitimiz bilen ularning bu elde siyasiy qachaq süpitide hoquqqa érishish xahishini qollaymiz. Chünki xitayda ularning hayatigha xewp tughuluwatidu dégen pakitni delilleshning hajiti bolmisa kérek, chünki pütkül dunya u yerde lagérlarning bar ikenlikini, milliy, diniy sewebler bilen u yerdiki xelqlerning teqibliniwatqanliqini bilidu. Shuning üchün biz ularning siyasiy qachaq süpitide özlirini qoghdash hoquqini élish herikitini qollaymiz.”

In'ga imanbay qazaqistan hökümitining musapirliq hoquqi bérish mesiliside yene bir qazaq perzenti sayragül sawutbayning qilghan heriketlirining muweppeqiyetsiz ayaghlashqanliqi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Bu yerde siyasiy amillarmu bar. Mesilen, qazaqistan we xitay otturisidiki chong iqtisadiy alaqilerning bolghanliqidin sayragül öz hoquqini alalmidi. Biz hökümet üchün jawab bérelmeymiz. Ularning mundaq telipini hel qilish hoquqi bar, shuning üchün biz hoquq qoghdighuchiliri bolush süpitimiz bilen ularning hoquqlirini qoghdash heriketlirini élip bériwatimiz. Qachaq, yeni musapirliq hoquqini élish üchün birinchi nöwette ular ilgiri turghan memlikette buninggha asasliq seweb bolushi kérek. Mezkur ishta ularning hayatigha xewp tughuluwatidu dégen pakit bar. U inkar qilishqa bolmaydighan pakittur.”

Igilishimizche, bu qétim ikki qazaq puqrasining chégrani buzup ötüsh mesiliside qazaqistan hökümitining hazirche resmiy bildürüsh élan qilmighanliqi ashkarilanmaqta. Melum bolushiche, ötken yilning may éyida almuta wilayitining qorghas tamozhnisini qanunsiz buzup ötti dégen eyib bilen sayragül sa'utbay jina'iy ishlar nizamnamisining 392-maddisi boyiche eyiblen'genidi. Uni xitaygha qayturush mesilisimu kün tertipige chiqqan bolup, bu ijtima'iy taratqularda jiddiy ghulghula tughdurdi. Sayragül sa'utbay qazaqistanning qachaq hoquqini alalmay, netijide chet'elge kétishke mejbur bolghanidi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.