Qazaqistan Uyghur pa'aliyetchiliri: “Litwa parlaméntining Uyghurlar toghriliq qarar alghanliqi bizni xursen qilidu”

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2021.05.21
Litwa parlaménti “Uyghur qirghinchiliqi” heqqide resmiy qarar aldi
Photo: RFA

Melumki, yéqinda litwa parlaménti köp awaz bilen xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushlirini “Insaniyetke qarshi jinayet” we “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy étirap qilghanidi. Köp waqit ötmeyla bu weqe rus tilliq metbu'atlardinmu orun aldi.

Litwada rus tilida chiqidighan “Baltnyus” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Uyghurlar eslendi. Litwaning xitaygha qarshiliqi bashlandi” namliq maqalide éytilishiche, litwa xitayning Uyghurlar hoquqlirini depsende qilishini eyiblep, yawropa ittipaqidin béyjinggha bolghan siyasetni qayta qarap chiqishni telep qilghan. Litwa parlaménti “Xitayda Uyghurlarning hoquqlirini ammiwi, da'imiy we qattiq buzuluwatqanliqi we Uyghur qirghinchiliqi heqqide” qarar qobul qilip, birleshken döletler teshkilatini shinjang lagérliridiki Uyghur qirghinchiliqini qanuniy asasta soraq qilishqa chaqirghan.

Maqalida yene déyilishiche, litwa xitayning xongkongdiki milliy bixeterlik qanunini küchidin qaldurushini, xitay eskerlirining chiqip kétishini, söz we siyasiy erkinliklerni chekleshni toxtitishni, shundaqla insan heqliri boyiche musteqil mutexessislerni tibetke kirishke yol qoyushni we dalay-lama bilen söhbet élip bérishqa ruxset qilishini telep qilghaniken.

Éstoniyening “Érr” yéngiliqlar agéntliqida élan qilin'ghan igor karmazinning “Litwa parlaménti xitayning Uyghurlargha tutqan munasiwitini qirghinchiliq dep atidi” namliq maqalisige qarighanda, amérikaning baydén memuriyiti xitayning Uyghurlargha qaratqan munasiwitini chüshendürüsh üchün “Qirghinchiliq” dégen atalghuni ishletken bolup, bu atalghuni en'gliye we kanadamu qollan'ghaniken. Hoquq qoghdash guruppiliri, tetqiqatchilar, sabiq turghunlar we bezi gherb qanunshunasliri 2016-yilidin bashlap xitay da'irilirining shinjang Uyghur aptonom rayonida bir miliyon'gha yéqin Uyghur we bashqimu az sanliq musulman milletlerni tutup turuwatqanliqini otturigha qoyup kelgeniken. Lékin béyjing deslepte lagérlarning mewjut ikenlikini inkar qilghan bolsa, kéyinirek ularni diniy radikalliqqa qarshi turush boyiche oqush merkezliri dep atiwalghaniken.

Litwa parlaménti néme üchün xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushlirini “Insaniyetke qarshi jinayet”, “Irqiy qirghinchiliq” dep resmiy étirap qildi? buning bashqa yawropa memliketlirige tesiri bolamdu? Uyghurlar buni qandaq qobul qildi?

Bu so'allargha jawab élish üchün biz qazaqistandiki bir qatar Uyghur pa'aliyetchilirige muraji'et qilduq.

Tonulghan tarixchi we siyasiy pa'aliyetchi qehriman ghojamberdi ependi litwaning barliq heqiqiy pakitlar asasida xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini irqiy qirghinchiliq dep hésablap, mexsus qarar alghanliqini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Bu xitaygha qaritilghan küchlük zerbe dések bolidu, chünki amérika, kanada, gollandiye we en'gliye parlaméntliri “Irqiy qirghinchiliq” dep qarar alghandin kéyin, yéngi zélandiye insaniyetke qarshi jinayet dégen qarar aldi. Litwa özi kichikkine dölet. Hazir üch yérim milyon etrapida nopusi bar. Lékin mundaq qarar élishining sewebliri, méningche, u sowét ittipaqining zorluq-zombuluqni béshidin kechürgen dölet. Shuning üchün u Uyghurlarning heqiqiy ehwalini ubdan chüshinidu. Yene bir tereptin, litwada démokratiye intayin ilgirilep ketti. Xelqningmu siyasiy ang-sézimi üstün. Shundaqla u yawropa birlikige eza dölet.”

Qehriman ghojamberdi yene litwa parlaméntining mundaq qarar élishining sözsiz siyasiy tesiri bolidighanliqini tekitlidi.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan dunya Uyghur qurultiyining qazaqistandiki meslihetchisi, qazaqistan zhurnalistlar ittipaqining ezasi riza semedi ependi mundaq dédi: “Ishghaliyetchi sowét hökümitining mustemlikichilik hökümranliqining zulum-sitemlirini tartqan litwa musteqilliqini alghandin kéyinki yigirme yil mabeynide tengsizlik, xorluq, basturushlargha uchrawatqan mezlum xelqler teripide bolup kelmekte. Ularning erk-azadliq yolidiki küreshlirini merdanilik bilen qollap-quwwetlimekte. Buning ispati uning Uyghurlar toghriliq resmiy qarar qobul qilghanliqi. Bu muhajirettiki barliq Uyghurlarni, shundaqla xitayning zulumi astida qan-yash töküwatqan mezlum xelqimizni xursen qilidu. Ishenchimiz kamilki, litwa parlaméntining bu qarari yawropa ittipaqidiki démokratik döletlerge xitayning jinayet-qilmishlirigha qarshi qararlarni qobul qilishida türtkilik rol oynaydu. Qazaqistandiki Uyghurlar litwa parlaméntigha, xelqige chin yürektin minnetdarliqini bildüridu.”

Almuta wilayitining Uyghur nahiyesige qarashliq chonja yézisida yashaydighan pa'aliyetchi seydalim amutof ependi mundaq dédi: “Axirqi waqitlarda Uyghuristan wetinimizning nahayiti éghir ehwalini pütkül dunya tonuwatidu, körüwatidu, biliwatidu, anglawatidu. Shu tüpeyli nurghun tereqqiy etken memliketler xitaygha közqarishini özgertip, bésim ishletmekte. Axirqi künlerde birleshken döletler teshkilatida boluwatqan yighinlar, gérmaniye hökümitining xitay bilen bolghan soda alaqisini toxtitish, mebleghlerni tonglitish siyasiti, litwa memlikitining Uyghurlarning üstidin qiliniwatqan tajawuzchiliqni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep iqrar qilghanliqi bizni nahayiti xursen qiliwatidu. Hemme memliketler bizni tonup, qollap-quwwetlishini, bolupmu musulman döletlirining oyghinishini nahayiti xalaymiz.”

Igilishimizche, litwaning resmiy atilishi litwa jumhuriyiti bolup, u yawropaning shimaliy qismigha orunlashqaniken. Omumiy yer kölimi 65 300 kilométir. Litwa latwiye, bélarusiye, polsha we rusiye bilen chégralan'ghan. Yer zémini we ahalisi boyiche baltiq déngizi boyidiki eng chong memliket bolup hésablinidu. Litwa birleshken döletler teshkilati, yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati, yawropa kéngishi, yawropa ittipaqi, shimaliy atlantik okyan ehdi teshkilati qatarliqlargha eza dölettur.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.