Turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabi qazaqistanda kril Uyghur yéziqida neshr qilindi

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2022.11.09
uyghurlar-turghun-almas-krilik Almutada neshr qilin'ghan turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabining Uyghur krilik yéziqidiki neshrining muqawisi, 2022-yili noyabir.
RFA/Oyghan

Yéqinda qazaqistanning almuta shehiride ataqliq tarixchi turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabi kril Uyghur yéziqida yoruq kördi. Bu mezkur kitabning ereb élibbese asasidiki kona Uyghur yéziqtin kiril, yeni slawyan Uyghur yéziqigha köchürülüp neshr qilin'ghan tunji nusxisidur. “Intizar” neshriyatidin yoruq körgen bu kitabning neshir qilinishigha almutada yashawatqan Uyghurlar iqtisadiy jehettin yardem qilghan.

Mezkur tarixiy emgek eyni waqitlarda ottura asiyadiki, shu jümlidin qazaqistandiki Uyghurlarda zor qiziqish hasil qilghan idi.  Qazaqistandiki Uyghurlarning mutleq köp qismi, yeni yashlar peqetla kiril, yeni slawyan yéziqini tonughanliqtin, kitablar asasiy jehettin shu yéziqta neshr qilinatti. Qazaqistan musteqil bolghandin kéyin, qazaqistan bilen Uyghur aptonom rayoni arisida kirish-chiqish ishliri yolgha qoyulghan chaghlarda medeniyet alaqilirimu xéli rawajlan'ghan idi. Bolupmu ötken esirning 90-yilliridin kéyin Uyghur diyarida yashap ötken Uyghur sha'ir-yazghuchiliri we alimlirining eserlirini qazaqistanda qayta neshr qilish ishliri ewj aldi.

Shularning biri tarixchi turghun almasning “Uyghurlar” namliq kitabidur. Bu kitabni kril yéziqida neshr qilish ishida asasliqi ataqliq sha'ir abdughopur qutluqof ependi, zhurnalist aznat talipof we uzun yillardin buyan neshriyatchiliq ishliri bilen shughullinip kéliwatqan yash sehipligüchi rumilem jeripowa qatarliq kishiler küch chiqarghan. Bu heqte sha'ir abdughopur qutluqof mundaq dédi: “Özümizning imkaniyitidin paydilinip, bar küchimizni ishqa sélip, Uyghur xelqini dunyagha tonutqan eng meshhur kitablarni xelqimiz bilip qalsun dégen oy bilen tutush qilghan iduq. Lékin ukra'ina urushining kasapitidin qeghez qimmetlep kétip, baha hazirghiche dawamliq kötürüliwatqan bolsimu, emma biz niyitimizdin qaytmiduq.”

Abdughopur qutluqof mushundaq éghir bir peytte xelqning, bolupmu saxawetlik kishilerning yardem qolini sun'ghanliqini bayan qildi.

Abdughopur qutluqof “Uyghurlar” namliq kitabning muhim qimmetke ige eser ikenlikini, uning her bir Uyghurning öyining tekchiside turushqa tégishlik kitab ikenlikini bildürdi. U yene bu kitabning xelq teripidin nahayiti chong xushalliq bilen qarshi éliwélin'ghanliqini, köpligen ademlerning kitabning shunche qimmetlikige qarimay, élip kétiwatqanliqini tekitlidi.

Abdughopur qutluqofning éytishiche, turghun almasning amérikada turuwatqan oghli qutluq almas bu kitabning kril Uyghur yéziqida yoruq körüshige köp yardem bergen ikin. U yene bu kitabni qazaqistanda qayta neshr qilishqa öz raziliqi we ijazitini bergeniken.

Abdughopur qutluqof merhum tari'ichi turghun almas bilen özi biwasite körüshken hem uning bilen söhbetleshken hazirqi tirik guwahchilarning biri. U kitabning kirishme qismida, özining 1995-yili ürümchidige barghanda turghun almasni yoqlap barghanliqini, uning oghli qutluqning özini qizghin qarshi alghanliqini, turghun almas bilen bir nechche qétim söhbette bolghanliqini tepsiliy bayan qilidu.

Turan uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining kandidat doktori zulfiye kerimowa xanim mundaq dédi: “Tarixchi turghun almasning <Uyghurlar> namliq emgiki bilen qazaqistanda yashawatqan Uyghurlar yaxshi tonush. Uning bu emgiki tunji qétim siyasetshunasliq penlirining doktori, terjiman xemit hemrayéf teripidin terjime qilinip, 1993-yili almutada rus tilida yoruq körgen. Bu kitabning neshr qilinishi, elwette, bu yerdiki Uyghurlar arisida zor qiziqish hasil qilghan idi. Bu kitabtin biz tarixchilarla emes, belki tilshunas, edebiyatshunaslar we bashqa sahediki mutexessislermu keng paydilinip keldi. Uning rusche terjimisi bashqimu tillardiki alimlar üchün bay menbe bolup xizmet qildi. Emdi bu kitabning kiril yéziqidiki Uyghur tilida neshir qilinishi biz üchün chong weqe boldi.”

Zulfiye kerimowa yene qazaqistandiki Uyghurlarning mutleq köp qismining ereb élibbesi asasidiki Uyghur kona yéziqni bilmigenliktin, Uyghur élida chiqqan kitablarning kiril yéziqida qayta neshir qilinishini yaxshi qarshi alidighanliqini éytti. U shuningdek buning oqutush Uyghur tilida yürgüzülidighan mekteplerning mu'ellimliri, oqughuchiliri üchünmu Uyghur xelqining tarixi bilen tonushushqa chong imkaniyet yaritip béridighanliqini tekitlidi. Zulfiye kerimowa sözining axirida kitabni neshirge teyyarlighan we uni neshr qilishqa hamiyliq qilghan barliq janköyerlerge cheksiz rexmitini éytti.

Melumatlargha qarighanda, “Intizar” neshriyati uzun yillardin buyan “Intizar” xanim-qizlar zhurnilini neshir qilip kéliwatmaqtiken. Neshriyat xadimliri buningdin tashqiri dangliq yazghuchi abduréhim ötkürning “Oyghan'ghan zémin” we “Iz” qatarliq romanlirini kiril yéziqida neshr qilip, kitabxanlarning qizghin alqishigha sazawer bolghan idi. Neshriyat xadimliri hazirmu imkaniyet tughulsa, bashqa yaxshi kitablarni neshir qilishqa teyyar ikenlikini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.