Merkiziy asiyada korona wirusi weziyiti nacharlashmaqta

Merkiziy asiyaning istratégiyelik ehmiyiti jehettin amérika, xitay we rusiye oxshash köpligen aldinqi qatarliq memliketlerning diqqitini özige jelp qilidighan rayon ikenliki melum. Kéyinki waqitlarda dunyagha tarqalghan korona wirusi késilining bolupmu merkiziy asiya döletliride küchiyip, bu döletlerning ijtima'iy, iqtisadiy, hetta siyasiy ehwaligha qattiq tesir qiliwatqanliqi otturigha qoyulmaqta. Bolupmu korona wirusining küchiyishi bilen bu memliketlerde qolliniliwatqan chariler we bu charilerning aqiwetliri köpligen ammiwi axbarat wasitilirining, sehiye teshkilatlirining, mutexessislerning bir-birige oxshimighan bahalashlirini, qarashlirini, pikir-tekliplirini keltürüp chiqarmaqta.

Igilinishiche, merkiziy asiyada korona wirusining tarqilish da'irisi we küchiyishi jehettin aldinqi orun'gha chiqqan qazaqistandiki eyni weziyet heqqide bez-munaziriler dawam qilmaqtiken. Axirqi melumatlargha qarighanda, xitay elchixanisi öz tori arqiliq qazaqistanda namelum öpke yallughi yeni “Pnéwmoniye” ning ewj élip, uning bolupmu qazaqistandiki xitay puqralirining hayati üchün xewp tughduruwatqanliqi toghriliq uchurlarni tarqitishi qazaqistan sehiye ministirliqining diqqitini jelp qilghanidi hem bu axbaratning heqiqetke mas kelmeydighanliqini tenqid qilghanidi.

“Perghane ru” axbarat agéntliqi élan qilghan “Merkiziy asiya elliridiki korona wirusi” namliq maqalida éytilishiche, xitay elchixanisining qazaqistanda yéngi pnéwmoniye, yeni öpke yallughi késilining tépilghanliqi toghriliq bildürüshi gunahni “Aghriq bashtin saq bashqa yötkesh” dep qarilip, xitay xelq'ara jama'etchilik teripidin qattiq tenqidke uchrighan. Yeni, xitay korona wirusining menbesi bolupla qalmay, hetta bu heqtiki uchurlarni dunyadin yoshurghanidi.

“Yéwro-aziya ékispért” tor zhurnalida élan qilin'ghan “Qazaqistanda korona wirusi eng köp tarqalghan rayonlar belgilendi” mawzuluq maqalida déyilishiche, bir heptining ichidila qazaqistanda korona wirusi bilen yuqumlan'ghanlar sani 6-7 pirsent ösken. Maqalidin melum bolushiche, qazaqistanda 16-iyulgha qeder yuqumlan'ghanlar sani 65ming 188, saqayghanlar 39ming 066, ölgenler 375 ademni teshkil qilghaniken. Axirqi melumatlar boyiche qazaqistanning nopusi 19 milyon'gha yéqin iken.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan wirus ilmi mutexessisi, akadémik mesimjan wélemof memliket rehberliki teripidin öz waqtida deslepte pewqul'adde halet, andin karantin tertipi kirgüzülgenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Shuning arqisida aghriq chong da'iride tarqalmidi. Yazning kélishi bilen karantin échilip, xelqmu öz ishliri bilen bend boldi. Biraq asasen maskilarnimu durus paydilanmasliq, qollirini her qandaq dorilar bilen durus tazilimasliq, shundaqla xelq ariliship kétip, aghriq sani köpiyip ketti. Hazir öpke aghriqining bir türige oxshash korona wirusi tarqalmaqta. Rusiyedin kelgenler bu korona wirusining bashqa türi dewatidu. Bu jehette Uyghurlarning jumhuriyetlik medeniyet merkizidimu chong ishlar yürgüzülüwatidu. Uyghurlar arisida chong pa'aliyetlerni ötküzmeslik, nezir-chiraghlarni öz qa'idiside ötküzüsh qariliwatidu. Uyghur xelqimu korona wirusining chong da'iride tarqalmasliqigha öz ülüshini qoshuwatidu.”

Mesimjan wélemofning éytishiche, yéqinda qazaqistanda ikki maska ishlep chiqirish zawuti ishqa qoshulghaniken. Shundaqla wirusqa qarshi dora-dermeklerni ishlep chiqirish, késelni éniqlash yollirini oylap chiqish, bashqimu késelni toxtitish ishliri élip bériliwatqaniken.

Merkiziy asiyada korona wirusi bilen yuqumlan'ghanlar sani tézlikte köpiyiwatqan memliketlerning yene biri 6 yérim milyon ahalisi bar qirghizistan bolup, korona wirusi bilen yuqumlan'ghanlar sani bu elde 10 mingdin éship ketken.

“Wlast” tor gézitide bérilgen “Qirghizistanda korona wirusi weqelirining sani 10 mingdin éship ketti” namliq maqalida körsitilishiche, qirghizistan aghriqlar sani boyiche hazir dunyada 70-orunda turidiken. Qirghizistandimu xuddi qazaqistandikidek pnéwmoniye bilen aghrighanlar sani köp bolup, qirghizistanliq doxturlar we da'irilerning körsitishiche, pnéwmoniye bilen aghrighanlarning 95 pirsentige korona wirusi seweb bolghaniken. Késel bashlinip, bügün'ge qeder qirghizistanda korona wirusidin 132, pnéwmoniyedin 423 adem ölgen.

Qirghizistan paytexti bishkek shehiride turidighan siyasetshunas rehim hapizof ependining éytishiche, memliketning bolupmu bishkek, osh, jalal-abad we bashqimu sheher we wilayetlerde korona wirusining tunji basquchi yenimu dawam qilmaqtiken. U mundaq dédi: “Mushu munasiwet bilen aghriq kishilerni aghriqxanilargha yatquzush mesilisi téximu keskinleshmekte. Bishkek shehirining kichik soda merkezliri we ayrim bazarlar hazir karantinda. Köpligen ashxana-réstoranlarmu awghust éyighiche yépildi. Uyghur jama'etchiliki ichidimu köp ölümler boldi. Korona wirusi qirghizistan iqtisadighimu köp ziyan yetküzmekte.”

Rehim hapizof yene elde shekillen'gen jiddiy weziyet munasiwiti bilen memliket prézidénti so'oronbay jiyénbékofning xelqqe muraji'et qilip, korona wirusigha qarshi turushta ittipaq bolushqa, bir-birige yardem körsitishke chaqirghanliqini, bolupmu sehiye xadimlirining emgeklirini alahide tekitligenlikini bildürdi.

Korona wirusi bara-bara küchiyiwatqan bu rayondiki yene bir jumhuriyet, 34 milyon ahalisi bar özbékistan bolup, “Sputnik” axbarat agéntliqining xewirige qarighanda, memlikette korona wirusi bilen yuqumlan'ghanlar sani 16-iyulgha qeder 15 minggha yetken. Bir künning ichidila késeller sani 525 ademge köpeygen bolup, omumen 57ming 5 00 adem öz öyliride karantinda, 21 ming 700 adem tébbiy közitishte iken.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan özbékistan paytexti tashkent sheherlik Uyghur medeniyet merkizining re'isi alimjan zayétof ependi mundaq dédi: “Bu aghriqqa qarshi dora ishlep chiqilmidi. Biraq köpligen doxturlirimiz, alimlirimiz shu aghriqni toxtitish üchün heriket qiliwatidu. Xelqimizning salametlikini oylap, özbékistan rehbiri nahayiti köp küch chiqardi. Xelqqe dölet teripidin köpligen yardemler bérildi. Aghriqning aldini élish üchün 1-awghustqiche karantin élan qilindi.”

“Perghane ru” axbarat agéntliqining melumatlirigha qarighanda, 10 milyon'gha yéqin ahalisi bar tajikistandiki korona wirusi weziyiti qoshna döletlerdin perqlinidiken. Bir hepte ilgiri yuqumlan'ghanlar sani 6ming 500 din ashqan bolup, 2020-yilining birinchi yérimida omumiy yuqumlan'ghanlar sani 11 pirsent ösken. Memliketning edliye ministirliqining rehbiri ölgenler sanini peqet korona wirusi bilenla emes, belki bashqa késeller bilenmu baghlighan. Buningdin tashqiri, memliket prézidénti elde yuqumluq késellerni, shu jümlidin korona wirusini tarqatqanliqi üchün 2 yildin 5 yilghiche qamaq jazasi bérishni belgiligen. Mubada ularning sewebidin adem salametlikige chong ziyan keltürülse, qamaq jazasi 5 yildin 10 yilghiche uzartilidiken.

Yene shu “Perghane ru” agéntliqida élan qilin'ghan “Türkmenistanda téxila kowid-19 bilen aghrighan birmu adem hésabqa élinmidi” namliq maqalidin melum bolushiche, merkiziy asiyadiki yépiq memliket süpitide qarilip kéliwatqan türkmenistan yéqinda dunya sehiye teshkilatining diqqitini jelp qilghan. Mezkur teshkilatning wekiller guruppisining rehbiri katrin smolwudning bildürüshiche, bu guruppa türkmenistanning yuqiri derijilik emeldarliri we elning sehiye wekilliri bilen uchrishishi belgiligen bolup, korona wirusining bu döletke kirip kélishining aldini élish mesililirini muhakime qilish pilanlan'ghaniken. Emma memliket prézidénti gurban'guli bérdimuxamédof wekiller kélishning aldida barliq hökümet ezalirini dem élishqa qoyuwetken, kéyinrek özimu dem élishqa ketken.

Wilyam bar mundaq dégen: “Gogol, mikrosoft, alma qatarliq shirketler xitay kompartiyesi bilen bekmu hemkarlashqusi barliqini namayan qilip keldi. Holliwodmu ularning bésimigha bash égip, xitay kompartiyesige yaxshichaq bolush üchün özining kinolirinimu tekshürüshtin ötküzidighan boldi”.

U amérika shirketlirining ghayet zor xitay bazirigha kirish üchün her qandaq tedbir qollinishqa razi ikenlikini eyblep: “Xitay kompartiyesi nechche on yilliq, nechche yüz yilliq pilan tüzidu, halbuki, biz peqet pesillik kirim doklatigha köngül bölimiz. Amérikadiki chong téxnika shirketliri özlirini xitayning tesir küchige xizmet qilidighan péchkilargha aylandurup qoydi,” dégen.

U alma shirkiti heqqide toxtilip: “Alma shirkiti xitay hökümitining singip kirishini tosuymen dégen bolsa, xitay bazirida sétilmighan bolatti؛ démek, amérika téxnika shirketliri qosh ölchem qolliniwatidu,” dégen.

Uning bildürüshiche, xitay hökümiti shyanggangda “Dölet xewpsizliki qanuni” ni yolgha qoyghandin kéyin féysbok, gogol, tiwittér, linkédin qatarliq shirketler xitay hökümitige abontlarning sanliq melumatlirini teminlep bermeydighanliqini élan qilghan. U bu shirketlerni teqdirlep: “Eger ular bir septe mehkem turalisa, bashqa amérika shirketlirining xitay kompartiyesining chirikliki we mustebit hökümranliqigha taqabil turushta yaxshi ülge bolup béreleydu,” dégen.

Wilyam barning yuqiriqidek eyibleshliri prézidént tramp hökümiti 11-aydiki saylamda ghelibe qazinish üchün heriket bashlighandin buyan xitaygha qilghan eng yéngi hujumi hésablinidiken.