Қазақистанлиқ адвокат президент тоқайефни тәрәпләр билән дәрһал миллий диалог өткүзүшкә чақирди

Мухбиримиз әркин
2022.01.05
Қазақистанлиқ адвокат президент тоқайефни тәрәпләр билән дәрһал миллий диалог өткүзүшкә чақирди Президент қасим җумарт тоқайеф вәзийәтни тинчитиш үчүн син таратқулириниң биридә сөзләватқан көрүнүши. 2022-Йили 5-январ, нур-султан, қазақистан.
AP

2-январ күни, қазақистанниң ғәрби-җәнубидики нефит шәһири-җанаузендин башланған наразилиқ һәрикити пүтүн қазақистанға кеңийип, бүгүн 5-январ 4-күнигә қәдәм қойған болсиму, лекин вәзийәттә һечқандақ пәсийиши болмиди. Қазақистанниң алмута, нурсултан, орал, ақтав, атрав, тараз, чимкәнт қатарлиқ һәр қайси шәһәрлиридә наразилиқ һәрикити бүгүнму давамлашқан.

Президент қасим җумарт тоқайеф вәзийәтни тинчитиш үчүн бәзи тәдбирләрни йолға қоюп, һөкүмәт истепа бәргән, алмутини өз ичигә алған бирқисим җайларда җиддий һаләт елан қилип, кечиси кочиға чиқишни, йиғилиш вә шәһәргә кирип-чиқишларни чәклигән, сабиқ қазақистан президенти нәзәрбайефниң контроллуқидики дөләт хәвпсизлик комитетиға өзиниң рәһбәрлик қилидиғанлиқини җакарлиған.

У йәнә нәзәрбайефниң җийәни самат абишни дөләт бихәтәрлик идарисиниң 1-муавин башлиқлиқидин елип ташлиған, фәйсбук, инстграм, ватсап вә хитайниң үндидар қатарлиқ иҗтимаий таратқулириниң алақисини тохтатқан болсиму, бирақ наразилиқ һәрикәтлириниң тохтимиғанлиқи, 5-январ чаршәнбә күни миңлиған кишиләрниң алмутадики һөкүмәт биналирини бесип киргәнлики мәлум.

Қазақистандики наразилиқ һәрикитини бастуруш үчүн коча чарлаватқан қазақистан сақчилири. 2022-Йили 5-январ, алмута, қазақистан.
Қазақистандики наразилиқ һәрикитини бастуруш үчүн коча чарлаватқан қазақистан сақчилири. 2022-Йили 5-январ, алмута, қазақистан.

Қазақистанниң алмута шәһиридә турушлуқ адвокат, қазақистан “хәлқара қанун тәшәббуси” намлиқ тәшкилатниң рәиси айна сорманбайеваниң радийомизға ейтишичә, алмута қалаймиқанчилиқта қалған, намайишчилар һөкүмәт биналирини игиливалған. Айна сорманбайева алмута вақти январ кечиси бу һәқтики зияритимизни қобул қилғанда мундақ деди: “биз техи ухлимидуқ. Қазақистанниң һазирқи вәзийитини билисиз. Бир қанчә күн болди биз ухлимиғанға. Җиддий һаләт елан қилинди. Шәһәр мәркизидә етиш болған, лекин һазир тохтап қалди. Намайишчилар шәһәрлик һөкүмәт бинаси вә алмута башлиқиниң турушлуқ өйини, шундақла айрудромни игиливалди. Кочиларда қалаймиқанчилиқ давам қилмақта”.

Айна сорманбайеваниң ейтишичә, һазир алмутада ток тохтап кәткән болуп, һөкүмәтсизлик йүз бәргән. У: “түнүгүн җиддий һаләт елан қилинған. Бирақ һазир алмутада ток тохтап кәтти, һөкүмәтму йоқ. Қалаймиқанчилиқ һөкүм сүрмәктә. Һазир ток йоқ. Һөкүмәт биналирини қоғдайдиған сақчиму йоқ, армийәму йоқ” деди.

Бәзи чәтәл мутәхәссислириниң ейтишичә, наразилиқ һәрикитини бензин баһаси кәлтүрүп чиқарғандәк қилсиму, лекин бу наразилиқниң арқисида нурғун иқтисадий-иҗтимаий сәвәбләр бар икән.

Америкадики җорҗи вашингтон университети хәлқара тәрәққият тәтқиқати программисиниң директори, профессор шон робертс 5-январ бу һәқтики зияритимизни қобул қилип, қазақистанда президент алмашқан болсиму, бирақ нурғун сиясий ислаһат вәдилириниң әмәлгә ашмиғанлиқи, буниң нурғун үмидсизликләрни яратқанлиқи, бензин баһаси бу үмидсизликләрниң партлишиға түрткә болғанлиқини билдүрди.

Шон робертс мундақ дәйду: “көп йиллардин буян қазақистан һөкүмити нуқтисидин ишларниң өзгәрмәслики нурғун үмидсизликләрни пәйда қилди. Қазақистанниң тунҗи президенти бир қанчә йил аввал һоқуқидин айрилған болсиму, бирақ у дөләт хәвпсизлик комитетиниң башлиқилиқ орнини давамлиқ сақлап қалди. Йеңи президент тоқайефқа президентлиқ әркин вә адил болмиған бир сайлам билән берилди. Хәлқ бир қанчә йилдин кейин һөкүмәтниң сиясий ислаһат елип бериш вәдисидә турмиғанлиқиға ишәнди. Мениңчә бензин баһаси вә корона юқуми мәзгилидики үмидсизлик хәлқниң вәзийәткә арилишишиға түрткә болди”.

Қазақистан мустәқиллиққа еришкән дәсләпки 20 йил ичидә оттура асиядики башқа сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлиригә қариғанда иқтисади әң тез тәрәққий қилған бир дөләт болған. Профессор шон робертсниң ейтишичә, қазақистан һөкүмити кейинки 10 йилда қазақистан җәмийитидики иҗтимаий өзгириш вә хәлқниң тәләплиригә җаваб берәлмигән.

Шон робертс мундақ дәйду: “шу бир нуқтини әскәртиш муһим, қазақистанниң дәсләпки мәзгилләрдә нурғун иқтисадий ислаһатларни елип бериши, бу дөләтниң иқтисадий тәрәққиятиға ярдәм болди. Бирақ мәвҗут һаләтни сақлаш тәрәпдари болған һөкүмәт мушундақ маңсақ хәлқ мустәбит һакимийәттин биарам болмайду, дегән чүшәнчигә кәлгән. Бирақ хәлқ болупму кейинки 10 йилда өзгәрди. Улар һөкүмәттин техиму көп нәрсә тәләп қилишқа башлиди. Шуниң билән бир вақитта иқтисадий өсүшму астилап, униң иқтисади тәрәққияти бурунқидәк маңмиди”.

Хитай қазақистанниң муһим истратегийәлик һәмкарлашқучиси, шундақла униң әң чоң сода шерикидур. Хитай һазирға қәдәр қазақистандики өзгиришкә һечқандақ ипадә билдүрмигән болсиму, әмма вәзийәтни диққәт билән көзитиватқанлиқи мәлум. Профессор шон робертсниң ейтишичә, хитай оттура асия җумһурийәтлиридики өзгиришләрдә һечбир тәрәпни тутмисиму, бирақ қазақистан вәзийитигә башқичирәк қарайдикән. Робертс, чүнки хитайниң қазақистанда көрүнәрлик миқдарда санаәт вә хам әшя мәблиғи барлиқи, һәрқандақ өзгириш мәбләғ селиш келишимлириниң шәртлирини қайта музакирә қилиш тәлипини кәлтүрүп чиқиридиғанлиқини билдүрди.

Нөвәттә, президент тоқайефниң кейинки қәдәмдә қандақ инкас қайтуридиғанлиқи диққәт қозғимақта. У чаршәнбә күни сөзлигән бу һәқтики телевизийә нутқида наразилиқ һәрикитини қазақистан тарихиниң “зулмәтлик дәври” дегән. Тоқайеф, өзиниң “президент болуш сүпити билән пуқраларниң бихәтәрлики вә тинчлиқини қоғдаш, қазақистанниң пүтүнлүкидин әндишә қилиш мәҗбурийити барлиқи” ни ейтқан. Лекин адвокат айна сорманбайеваниң ейтишичә, “бастуруш наразилиқни һәл қилиш йоли әмәс” икән. У, мәсилини һәл қилишниң бирдин бир йоли “миллий диалог” икәнлики, президент тоқайефниң тәрәпләрни дәрһал “миллий диалог” қа чақириши керәкликини билдүрди.

Айна сорманбайева: “алди билән системини көздин кәчүрүп, миллий диалог елип бериши, президент буни әтила дәрһал елан қилиши лазим. Әгәр униң һәқиқәтән ислаһат елип бериш мәқсити болса, у буни миллий диалогдин башлиши керәк. У буниңға барлиқ тәрәпләрни, җүмлидин һөкүмәт, аммиви тәшкилатлар вә паалийәтчиләрни чақириши, хәлқни алдинқи орунға қоюши лазим. Дөлитимизни қайта қуруп чиқиш үчүн миллий диалогқа еһтияҗимиз бар. Бастуруш таллаш йоли әмәс” деди.

Айна сорманбайеваниң көрситишичә, наразилиқ һәрикити бензин баһаси түпәйлидин партлиған болсиму, бирақ буниң сәвәби чирикләшкән система икән. У мундақ дәйду: “бензин баһаси бу кәң көләмлик наразилиқ һәрикитиниң пәқәт кичиккинә сәвәби. Бу наразилиқ черикләшкән системиниң нәтиҗисидур. Буни ишсизлиқ, киримниң төвәнлики, маашниң азлиқи, макансизлиқ, банкиларға қәрзгә боғулуп кетиш, қазақистанниң интайин бай дөләт болушиға қаримай, иқтисадниң начар болуши кәлтүрүп чиқарди”.

Қазақистан йәрлик таратқулириниң хәвәр қилишичә, чаршәнбә күни алмута шәһәрлик һөкүмәт бинасидин туманлар көтүрүлүшкә башлиған. Шуниң билән бир вақитта нур-отан партийәсиниң алмута шөбисиниң бинаси вә сабиқ президентниң турушлуқ қоналғусиғиму от қоюп берилгән.

2-январ күни, ғәрбий-җәнубий қазақистанниң манғистав вилайитидики нефит базиси-җанаузен шәһиридә бензин баһасиниң өрләп кетиши сәвәблик башлинип, пүтүн қазақистанға кеңәйгән бу наразилиқ һәрикити, қазақистан 1991-йили сабиқ совет иттипақи тарқилип мустәқиллиққа еришкәндин буянқи 30 йил мабәйнидә йүз бәргән әң зор көләмлик наразилиқ һәрикити һесаблиниду.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.