Mutexessisler: bügünki xarablishiwatqan qazaqistan Uyghurshunasliqi saheside ilgiri galina baratowadek qabil tetqiqatchilar xizmet qilghanidi

Melumki, ötken esirning bolupmu 80-yilliridin bashlap qazaqistanda Uyghurlarning ötmüsh tarixi, qurghan memliketliri, medeniyiti, musteqilliq üchün élip barghan kürishi boyiche tetqiqatlar üzlüksiz yürgüzülüshke bashlighanidi. Mezkur tetqiqatlar asasen 1949-yili qazaqistan penler akadémiyeside Uyghur-tunggan medeniyitini tetqiq qilish bölümining échilishi bilen bashlandi. Kéyinrek, yeni 1963-yili, tilshunasliq instituti yénida Uyghurshunasliq bölümide, 1986-yili bolsa, shu akadémiye terkibide qurulghan Uyghurshunasliq institutida dawam qildi. Bu jehette ershidin hidayetof, malik kebirof, dawut isiyéf, ruqiyem xojayéwa, gégil isqaqof qatarliq Uyghur tarixchiliri köpligen emgeklerni élan qildi. Ularning mutleq köp qismi alemdin ötken bolsimu, lékin hazirqi ewladlar ularni xatirilep kelmekte.

Yéqinda almutada neshr qilinidighan jumhuriyetlik “Uyghur awazi” gézitide yettisu Uyghurlirining tarixi boyiche mutexessis, tarix penlirining kandidat doktori galina sultan qizi baratowaning tughulghinigha 65 yil tolushi munasiwiti bilen “Qazaqistan Uyghurliri ijtima'iy tarixi tetqiqatchisi” namliq maqale élan qilindi. Mezkur maqale aptori “Turan” uniwérsitétining proféssori, tarix penlirining doktori ablet kamalof merhumning hayati we ilmiy pa'aliyitige toxtilish bilen bir qatarda alimening yaratqan yéngiliqliri, u yashighan dewrdiki bezi ehwallar heqqidimu pikir qilghan. 

Ablet kamalofning éytishiche, galina baratowa yettisu Uyghurlirining tarixini tepsiliy tetqiq qilghan, shu waqitlarda köpchilikning chong ümidige érishken alim bolghaniken. Ablet kamalof mundaq dédi: “U uzun waqit dawamida almuta we moskwa sheherliridiki arxiplarda emgek qilghan. Galina 1986-yili yéngidin qurulghan Uyghurshunasliq institutining ‛Uyghurlarning tarixi we étnografiyesi‚ bölümige ishqa kelgende, bu bölümni tarix penlirining kandidat doktori gégil isqaqof bashquruwatatti. Mushu yilliri bu bölümge munir yérzin, ruqiyem xojayéwa oxshash péshqedem tarixchilar bilen bir qatar yash mutexessislermu toplandi. Axirqisigha galina baratowagha oxshash yash, talantliq mutexessisler wakaletlik qildi”. 

Ablet kamalofning pikriche, galina baratowa öz tetqiqatlirida Uyghur ahalisining peqet ijtima'iy-iqtisadiy tarixi mesililirige muraji'et qilghaniken. U tarix pénining tarmaqlargha bölünüshige muwapiq ijtima'iy tarixqa munasip we iqtisadiy tarix salahiyitige te'elluq mesililerni otturigha qoyghan. 

Ablet kamalof 1986-yili qurulghan we bari-yoqi 10 yil ömür sürgen Uyghurshunasliq institutining bolupmu ötken esirning 90-yilliri köpligen qiyinchiliqlargha duch kelgenlikini otturigha qoyup, yene mundaq dédi: “Epsus, shu waqitlarda Uyghurshunasliq institutida köpligen yashlar namzatliq dissértatsiyisining axirini chiqarmay, ilim-pen sahesidin kétip qaldi. Sowét ittipaqining parchilinishi bilen memliket éghir iqtisadiy ehwalda qaldi. Shu yilliri köpligen talantliq yashlar jan béqish koyida institutni tashlap ketti”. 

Ablet kamalofning déyishiche, meshhur tilshunas alim, akadémik ghojexmet sedwaqasof rehberlik qilghan Uyghurshunasliq instituti bashqa memliketler qatarida Uyghur élidiki alimlar bilenmu alaqe baghlighan iken. U mundaq dédi: “1990-Yilliri qazaqistan alimliri bilen shinjang-Uyghur aptonom rayoni alimliri otturisida qoyuq munasiwet ornitildi. Ikki dölet otturisidiki kélishimler tüpeylidin shinjang Uyghur aptonom rayonining yash alimliri qazaqistanning ilmiy-tetqiqat institutlirida ilmiy tejribidin ötüshke bashlidi. Öz nöwitide bizning alimlarmu Uyghurlarning tarixiy wetini bilen tonushush imkaniyitige ige boldi. Shular qatarida galina baratowamu boldi”. 

Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti terkibidiki Uyghurshunasliq merkizining ilmiy xadimi, tarix penlirining kandidat doktori zulpiye kerimowa xanimning éytishiche, sabiq Uyghurshunasliq instituti rehberliki yash mutexessislerni teyyarlash meqsitide yashlarni moskwa, lénin'grad, yeni hazirqi sankit-pétérburg, tashkent oxshash sheherlerge köplep ewetken iken. Ularning arisida tarixchilarmu bolghan.

Zulpiye kerimowa mundaq dédi: “1996-Yili Uyghurshunasliq instituti Uyghurshunasliq merkizi bolup qayta teshkillen'gendin kéyin, köpligen mesililer, shu jümlidin yash tarixchilarni teyyarlash mesilisimu axirghiche hel bolmay qaldi. 1990-Yilliri bashlan'ghan iqtisadiy krizis, yene bir tereptin, Uyghurshunasliq institutining teqdiri köpligen yashlirimizning kélechikige selbiy tesir qildi. Shu waqitlarda Uyghurshunasliq sahesi bolupmu tarixchilargha nahayiti mohtaj idi. U chaghlardiki éghirchiliqlar méningmu béshimdin ötken. Lékin gégil isqaqof, risalet kerimowa, ablet kamalof oxshash alimlirimizning mesliheti, meniwi yardimi bilen men pen namzati dégen ilmiy derijige érishtim désem bolidu. Lékin köpligen yashlirimiz bu éghirchiliqlargha berdashliq bérelmidi. Hazir Uyghur tarixi saheside yétilip chiqiwatqan yashlar yoqning ornida. Méni mushu mesile köprek oylanduridu hem teshwishlendüridu”. 

Sowét dewride Uyghur tarixshunasliqi saheside sowét we chet'ellik tarixchilar teripidin köpligen emgekler yaritilghan bolsimu, sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin bu jeryan toxtap qélishqa qarap yüzlen'gen idi. Buninggha néme seweb boldi? 

Ablet kamalof mundaq dédi: “Sowét Uyghurshunasliqining tereqqiyati asasen 1980-yillargha toghra kélidu. Kéyinki waqitlarda Uyghurshunasliq pénining peqet qazaqistandila emes, belki pütkül sabiq sowét ittipaqi da'iriside chüshkünlükke uchrighanliqini bayqashqa bolidu. Bu shu waqitlarda Uyghurlar mesilisining sowét tashqi ishlar siyasiti üchün menpe'etdar bolghanliqi bilen chüshendürülidu. Shuning üchün sowét hakimiyiti bu saheni qollighan idi. Sowét ittipaqi ghulishi bilen Uyghurlar mesilisi sabiq sowét memliketlirini qiziqturmaydighan bolup qaldi. Bu memliketler köpinche xitayning tesiri astida qalghan idi. Xitay bolsa Uyghurshunasliq ilmining bashqa memliketlerde rawajlinishigha menpe'etdar bolmay qaldi, chünki bu uning idiyiwi prinsiplirigha toghra kelmeytti. Xitay idé'ologiyesi we xitay tarixshunasliq ilmi Uyghurlarning bir pütün türk dunyasining bir qismi dégen idiyeni qollimaydu. Xitay Uyghurlarni xitay millitining bir qismi dep hésablaydu. Bu idiyiwi pikirler yéqinda xitayning Uyghur éli tarixi boyiche tüzülgen atalmish ‛aq tashliq kitabida‚ élan qilin'ghan idi”.

Sowét dewride Uyghurlar ichidin yétilip chiqqan tarixchilar hemde bashqimu millet tarixchiliri Uyghurshunasliq ilmini we Uyghur tarixi tetqiqatini yuqiri pellige kötürgenidi. Hazir néme üchün ene shu alimlarni hem ular yaratqan emgeklerni xatirilesh en'enige aylandi?

Ablet kamalof buni mundaq dep chüshendürdi: “Galina baratowa we bashqimu qazaqistanning Uyghur tarixchiliri öz emgeklirini sowét ittipaqining Uyghurlarning tili we medeniyitini qollash siyasiti arqisida élan qilip kelgen idi. Uyghurlarning tarixini tetqiq qilish shu jümlidin bolup hésablinidu. Galina baratowaning emgekliri shuni körsettiki, sowét dewride Uyghurlar ichidin bir türküm tarixchilar yétilip chiqip, ular ilmiy asasta öz xelqining tarixini tetqiq qildi hem Uyghurshunasliq pénige öz töhpisini qoshti. Özlirining wetinidiki Uyghurlargha öz xelqining tarixini tetqiq qilish men'i qiliniwatqan bir waqitta xitayning sirtidiki memliketlerdiki Uyghurlar öz tarixini tetqiq qilip, köpligen emgeklerni yaratqanidi”.

Igilishimizche, Uyghurshunasliq instituti ishligen yilliri institut xadimlirining sani 100 ge yetkeniken. Uningda yette bölüm ishligen bolup, bu bölümler boyiche mutexessislerni teyyarlash mesilisi yaxshi yolgha qoyulghan idi. Uyghurshunasliq instituti yépilghandin buyan Uyghurshunas tetqiqatchilarning sanimu keskin qisqarghan. Hazirqi waqitta Uyghurshunasliq merkizide ishlewatqan xadimlarning sani 10 ghimu yetmeydiken. Bu ehwal hem omumen Uyghurshunasliq ilmining bara-bara diqqettin sirt qélishi peqet qazaqistandiki Uyghurlarnila emes, belki pütkül dunya Uyghurlirini teshwishlendürüwatqan bir mesile ikenliki otturigha chiqmaqta.