Jewher ilham: “Dadamdiki qehrimanliq bowam we momamning rohidin miras qalghan!”

Buningdin on yil burun, yeni 2014-yili 9-ayning 23-küni ürümchi ottura sot mehkimiside mexsus sot échilip, Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini telep qilghan Uyghur ziyaliysi, Uyghur iqtisadshunasi, piroféssor ilham toxti “Döletni parchilash” jinayiti bilen eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi.

Bügün'ge qeder xitay türmiside ömürlük qamaq jazasini ötewatqan piroféssor ilham toxti heqqide nechche yüzligen xewer-maqale élan qilin'ghan bolsimu, emma uni yétishtürgen ata-anisi heqqide héch nerse yézilmighanliqi melum. Ilham toxtining amérikida yashawatqan qizi jewher töt yilning aldida tetqiqatchi abduweli ayup bilen ötküzgen söhbitide chong anisi nasipxan qunaxun heqqidiki tesiratlirini bayan qilghan idi. U tesiratida chong anisining ötmüshtiki japaliq hayati we bu hayattin shekillen'gen chidamchan xaraktéri, shuningdek iqtisadchan turmush aditi heqqide alahide toxtalghan. Uning qarishiche, dadisining tewekkülchi we pidakar rohida chong anisining japaliq hayati we terbiyesining zor tesiri bolghan.

 Tetqiqatchi abduweli ayup ilham toxtining a'ile tarixi heqqide mexsus izden'gen ziyaliylarning biri. Uning déyishiche, ilham toxtining dadisi toxti tewekkül 1960-yillarda béyjingda pédagogika uniwérsitétida, kéyinche lenjuda tömür yol institutida oqughan. 1973‏-Yili, yeni “Medeniyet inqilabi” mezgilide qizil qoghdighuchilar toxti tewekkülni urup öltürüwetken. Ikki yash waqtida dadisidin yétim qalghan ilham toxti we ikki akisi anisi nasipxan qunaxunning terbiyeside yétiship chiqqan.

 Abduweli ayup merkizi milletler uniwérsitétidiki bir pa'aliyet sorunida nasipxan qunaxun ana bilen uchrashqan we nasipxan anining oghlining heqqaniyetchi xaraktéridin pexirlinidighanliqi heqqidiki tesiratlirini anglighan. Abduweli yene ilham toxti tutqun qilin'ghandin kéyin bir qétim atushqa bérip nasipxan anini yoqlighan. Shu chaghdimu nasipxan anining xuddi ilham toxtigha oxshashla, xitayning Uyghur élidiki iqtisadiy bulang-talang we medeniyet istilasigha qarita isyankarliqigha shahit bolghan.

 Abduweli ayup bu heqte söz bolghanda ilham toxtining xitaydek bir yawuz hakimiyetke jeng élan qilish, mehkum millitining menpe'eti üchün öz hayatini teqdim qilishtek bu qehrimanliq rohi we pidakarliq xislitide özining tughma mijezi we ögen'gen ilmining tesiridin bashqa, baliliqidin bashlap shahit bolghan xitay zulmi we anisining japaliq terbiyesining pewqul'adde roli barliqini tekitleydu.

 Ilham toxti we nasipxan anining rohi dunyasini yéqindin chüshen'gen tetqiqatchi abduweli ayup, nasipxan anining wapatidin xewer tapqandin kéyin merhumege atap töwendiki shé'irini qelemge alghan.

Oghlung taman baralmay ketting,

Tosqunlarni yaralmay ketting,

Ümidsizlik ogha bolghan kün,

Ilhaminggha qanalmay ketting.

 

Ilhamingni körelmey ketting,

Judaliqqa könelmey ketting,

Qismaqlarda qiynalding qushtek,

Qanatingni söyelmey ketting.

 

Oghlum déding oghang qaynidi,

Yighlap közüng öchti yanmidi,

Yürikingni qan qildi hijran,

 Melhemingni sürelmey ketting.

 

Bir heptidin buyan bu shé'ir Uyghurche ijtima'iy taratqularda kengri tarqalmaqta. Bu tarqilish oqurmenlerning ilham toxti we anisigha qarita hörmet, ularning ish-izlirigha qarita qiziqish we duch kelgen hayat paji'elirige qarita échinish tuyghulirini ipadilimekte.