Qerz sirtmiqi afriqaliqlarni xitayning irqiy qirghinchiliq jinayetlirige köz yumushqa mejburlawatamdu?

“Xitay-afriqa hemkarliq munbiri” yighini xatire süriti. 2024-Yili 4-séntebir, béyjing

“Xitay-afriqa hemkarliq munbiri” yighini 4-séntebirdin 6-séntebirgiche béyjingda ötküzülidighan bolup, yighin'gha 50 din artuq afriqa döletlirining rehberliri qatnishidiken we xitay rehbiri shi jinping 5-séntebir küni échilish nutuqi sözleydiken.

BBC Ning 4-séntebir élan qilghan “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri: xitayning afriqadiki mewjutluqi-tömür yol, qerz we qoral sodisi” namliq xewiride bayan qilishiche, “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri” 2000-yili 10-ayda qurulghan bolup, afriqadiki 54 dölet ichide 53 dölet bu munberge eza iken. Peqetla teywen bilen hazirgha qeder diplomatik munasiwitini saqlap kéliwatqan éswatini padishahliqi bu munberge qoshulmighan iken.

Xewerde tilgha élishiche, “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri” yighini bashlinishtin ilgiri, xitay terep “Xitay-afriqa döletliri ortaq qurghan ‛bir belbagh, bir yol‚ ning tereqqiyati heqqide doklat” namliq kök tashliq kitabni élan qilip, xitayning afriqadiki ul eslihe qurulushlirining netijilirini bayan qilghan. Uningda mundaq melumatlargha orun bérilgen: “Nöwette xitayning afriqada qurghan we özgertip yasighan tömür yol liniyesining uzunluqi 10 ming kilométirdin, tash yolning uzunluqi 100 ming kilométirdin, köwrük 1000 din, déngiz porti 100 din, tok yetküzüsh liniyesi 66 ming kilométirdin, alaqe tori liniyesi 150 ming kilométirdin ashti”.

Afriqa ellirining mutleq köp qismi Uyghur irqiy qirghinchiliqi mesiliside izchil halda xitayning teripini tutup kéliwatqan döletlerdur. Türkiye hajitepe uniwérsitétining dotsénti, istratégiye mutexessisi doktor erkin ekremning ilgiri sürüshiche, xitay hakimiyiti maw zédung dewridin hazirqi shi jinping dewrigiche bolghan uzun zamandin biri afriqa döletlirini öz etrapigha yighiwélip, ulardin gherbke qarshi bir küch süpitide paydilinip kelmekte iken. Uning eskertishiche, bu qétim béyjingda chaqirilghan “Xitay-afriqa hemkarliq munbiri” yighinining meqsitimu afriqa ellirini özlirige téximu mehkem baghlashni nishan qilidiken.

Xewerde bayan qilishiche, kommunist xitay hakimiyiti, yeni xitay xelq jumhuriyitini yéngi qurulghan mezgillerde héchqandaq dosti bolmighan tenha bir yépiq dölet iken. 1960-Yillardin bashlap, xitay diplomatliri öz dölitini diplomatiyelik yétimliktin qutuldurush üchün afriqadiki özlirige oxshash ajiz döletlerge qatrap yürüp, bir qisim afriqa ellirining “Könglini utush” qa muweppeq bolghan. 1971-Yili xitay xelq jumhuriyiti teywenning ornini igilep, b d t gha eza bolghan we kéyinche b d t diki 5 chong da'imiy eza döletning birige aylinidighan chaghda 22 afriqa döliti xitayni qollap awaz bergen iken. Taki bügün'ge qeder xitay hakimiyiti özining xelqi namrat, ach qalghan teqdirdimu, xitayda zor acharchiliq bolghan, shundaqla “Medeniyet zor inqilabi” dawamlashqan, ichki apetler héch üzülmigen zamanlardimu afriqa ellirige yardem qilishni üzüp qoymighan bolup, 2023-yiligha kelgende xitay bilen afriqa elliri otturisidiki soda miqdari 282 milyard dollargha yetken.

Norwégiyediki weziyet analizchisi bextiyar ömer ependining qarishiche, afriqa elliri öz hakimiyitini saqlap qélish we öz xelqini xitaygha oxshash idare qilish üchün xitayning iqtisadiy yardimi bilen birge, sifirlashqan diktatorluq sistémisigha mohtaj bolmaqta iken. Ular shuning üchünmu xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq jinayetlirige köz yumidiken. Emma ular kelgüside xitayning ajizlishishigha egiship, xitaydin tedrijiy yiraqlishish yolini tallaydiken.

Xitayning mebleghliri afriqa döletlirining yol, port, su ambiri, éléktir istansisi, ayropilan istansisi qatarliq asasliq ul eslihe qurulushlirigha sélin'ghan. Emma bu yardemler afriqa döletlirini taki bügün'giche namratliqtin, achliqtin, ichki toqunushlardin, késelliklerdin qutulduralmighan. Eksiche nurghunlighan döletlerni ösümi yuqiri bolghan éghir qerzlerge boghup qoyghan. London aqillar ambirining istatistikiliq melumatlirida körsitilishiche, 2000-yilidin 2022-yilighiche afriqa ortaq gewdisining tashqi qerzi 5 hesse köpiyip, 696 milyard dollargha yetken. Buning 83 milyard 520 milyoni xitaygha töleydighan qerz iken.

Bextiyar ependining qarishichimu, xitayning afriqa ellirige qilghan yardemliridin yerlik ahale tüzük bir menpe'etke érishelmigen. Buning üchün bir qisim afriqa elliri xitayning “Bir belbagh bir yol” qurulushidin barghanséri narazi bolushqa bashlighan.

Xitayning afriqa ellirige meblegh sélip érishiwatqan eng chong paydisi némilerdin ibaret?

Xewerde bayan qilishiche, xitay afriqa döletliridin 3 türlük menpe'etke érishmekte iken. Buning biri, diplomatiye jehettiki payda. Ikkinchisi, xam eshya. Üchinchisi, qoral-yaragh sodisi.

 “Diplomatiye jehettiki payda” dégende, xitayning b d t qatarliq xelq'araliq chong sorunlarda érishiwatqan dölet menpe'etini közde tutidiken. Mesilen, 2020-yilidin buyan b d t kishilik hoquq kéngishi yighinida talash-tartish qozghap kelgen xongkong, Uyghur, tibet mesililiride afriqa döletlirining yérimi dégüdek xitayni qollap awaz bergen. Gherb döletliri xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumlirini eyibligende, héchbir afriqa döliti ularni qollimighan.

 “Xitay-afriqa pirogrammisi” ning qurghuchisi érik olandér bu heqte mundaq dégen: “Afriqa rehberlirige nisbeten éytqanda, béyjing bilen düshmenleshmeslik bolsa, nurghunlighan muhim tashqi siyasetler ichidiki hemmidinmu muhimi hésablinidu. Tenqidchiler héch chüshenmeydighan muhim bir nuqta shuki, tereqqiy qiliwatqan namrat döletlerning mutleq köp qismi béyjinggha töleydighan éghir qerzning bésimi astida turmaqta, shundaqla ular mutleq köp qisim sodida xitaygha tayanmaqta, ularning xitayning ghezipini qozgha qoyup, kélish éhtimali bolghan qayturma hujumni kötüreligüdek hali yoq”.

Xitayning afriqa döletliridin érishiwatqan ikkinchi chong menpe'eti xam eshyadin ibaret iken. Xitay afriqadin her türlük xam eshyalarni yighiwélip, afriqani özliri ishlepchiqarghan erzan mehsulatlar bilen teminleydiken. Xitay dunya bazirining 60-70 pirsentini teminlewatqan litiy we kobalt qatarliq aptomobil sana'iti üchün zörür bolghan xam eshyalar afriqa elliridin chiqidiken. Xitay 2023-yiligha qeder yighiwalghan litiy we kobaltning miqdari amérika we yawropaning omumiy yighindisidin éship kétidiken.

Xitay afriqadin érishiwatqan yene bir zor payda, qoral-yaragh sodisidin ibaret iken. 2022-Yili 24-féwral rusiye ukra'inagha tajawuz qilip kirgendin kéyin, rusiyening afriqa ellirini qoral-yaragh bilen teminlesh nisbiti 44 pirsent töwenlep ketken. Pursetni gheniymet bilgen xitay hakimiyiti bu bazarni derhal igilep, özlirining zor derijide erzan bolghan qoral-yaraghlirini afriqa ellirige sétishqa bashlighan.