Qirghizistan we özbékistanning musteqilliqi shu döletlerde yashaydighan Uyghurlargha némilerni ata qildi?

Qirghizistanning jalal abad shehiridiki Uyghur milliy ussuli. 2024-Yili 31-awghust, jalal abad

1991-Yilning 31-awghust küni qirghizistan, 1-séntebir küni özbékistan ittipaqdash jumhuriyetliri sabiq sowét ittipaqidin ayrilip öz musteqilliqini jakarlighanidi. Milliy musteqilliq ottura asiyada yéngidin tughulghan döletlerdiki asasliq milletlergila emes, belki bu döletlerde yashaydighan Uyghurlar üchünmu yéngi mumkinchiliklerni yaratqan idi. Buning roshen belgiliridin biri ottura asiya jumhuriyetliridiki Uyghur jama'itide milliy kimlik tuyghusining janlinishidur.

RFA/Feruze

Uyghurlarning tarixiy wetini bolghan sherqiy türkistanning sirtida eng köp Uyghur ahaliliri ottura asiyadiki her qaysi döletlerde yashaydu. Sabiq sowét ittipaqi dewride Uyghurlar chégra halqighan bir millet bolush süpiti bilen sowét-xitay arisidiki murekkep munasiwette gé'o-siyasiy rolgha ige xelq bolghanidi. Shu sewebtinmu ottura asiya jumhuriyetliridiki Uyghurlar sowét dewride melum medeniyet imtiyazliridin behrimen bolghan bolsimu, emma stalinning 1930-yillardiki basturush siyasiti jeryanida ottura asiyadiki qérindash xelqler bilen birlikte éghir paji'elerni béshidin ötküzgen, milliy kimliki depsende qilin'ghan idi. Buning netijiside qirghizistan we özbékistandiki köpligen Uyghurlar özlirini “Qirghiz” yaki “Özbék” dep tizimlitishqa mejbur bolghanidi. 1985-Yili gorbachéw textke chiqqandin kéyin, sabiq sowétlar ittipaqida yéngi islahatlar bashlinip, sowét ittipaqi terkibidiki milliy jumhuriyetlerde jiddiy özgirishler meydan'gha keldi. 1991-Yili sabiq sowétlar ittipaqi parchilinip, uning terkibidiki her qaysi jumhuriyetler arqa-arqidin musteqilliq jakarlidi.

RFA/Feruze

Özbékistan we qirghizistan jumhuriyetlerning musteqilliq bayrimi munasiwiti bilen merkizi istanbuldiki xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatliri birleshmisining re'isi hidayetullah oghuzxan ependi, ijtima'iy taratqular arqiliq özbékistan we qirghizistan jumhuriyitining musteqilliq bayrimini tebriklidi. Bu munasiwet bilen radiyomiz ziyaritini qobul qilghan hidayetullah oghuzxan ependi, özbékistan we qirghizistanda nurghun Uyghur ahalilirining yashighanliqini tilgha aldi. U, ottura asiyadiki qérindash türkiy xelqlerning musteqilliqining Uyghur xelqige ümid we küch béghishlaydighanliqini bildürdi.

Qirghizistan musteqil bolghandin kéyin, bu dölette yashaydighan Uyghurlar musteqil qirghizistanning asasiy qanunigha asasen özlirining teshkilatini qurdi, yeni aldi bilen qirghizistan Uyghurlirining “Ittipaq” jem'iyitini, arqidin Uyghur tilida neshr qilinidighan “Ittipaq” gézitini chiqirishqa bashlidi. Qirghizistandiki Uyghur jama'itining aktip ezasi, dunya Uyghur ayallar birlikining qirghizistandiki re'isi cheshmem muxtarowa xanim, qirghizistanning musteqilliqi bu dölettiki Uyghurlargha, shu jümlidin Uyghur xanim-qizlirigha bilim saheside nurghunlighan mumkinchiliklerni yaritip bergenlikini tilgha aldi.

RFA/Feruze

31-Awghust küni qirghizistanning her qaysi jaylirida tentenilik tebriklesh pa'aliyetliri bolup ötti. Paytext bishkek shehirige rusiye we yawropa ellerdiki obraz cholpanliri teklip qilin'ghan bolsa؛ issiqköl, osh, jalal'abad wilayetliride tentenilik xatirilesh pa'aliyetliri uyushturuldi. Jalal'abad shehiridiki Uyghurlarning “Ittipaq” jem'iyiti re'isi elishir nasiraxunow ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu yilliq musteqilliq bayrimida Uyghur milliy ussullirining birinchi bolup orundalghanliqi, buning jalal'abadtiki Uyghur jama'itige zor milliy iptixarliq hés qildurghanliqini tekitlidi.

RFA/Feruze

Özbékistan jumhuriyiti 1-séntebir küni milliy musteqilliq bayrimini nishanlidi. Melum bolushiche, özbékistandiki Uyghurlar köp yillardin buyan tilgha élinmay kelgen bolup, hetta hökümet istatistikisidimu nopus sani éniq bérilmey kelgen. 2016-Yildin kéyin yéngi pirézidént shawket mirziyayéwning hakimiyet béshigha kélishi bilen bu weziyet özgergen. Tashkentte Uyghur medeniyet merkizi qurulup, Uyghur tilida “Teklimakan” zhurnili neshr qilinishqa bashlighan, shundaqla köpligen medeniy pa'aliyetler ötküzülidighan bolghan. Tashkenttiki Uyghur medeniyet merkizining re'isi alimjan zayétow ependi ziyaritimizni qobul qilip, kéyinki yillarda özbékistan hökümiti jumhuriyet tewesidiki her qaysi milletlerge, jümlidin Uyghurlargha nurghun mumkinchiliklerni yaritip bergenlikini tilgha aldi.

RFA/Feruze

Özbékistan jumhuriyiti medeniyet ministirliqining “Ülgilik ansambili” namigha érishken “Elnur” ansambilining bedi'iy rehbiri hekime wilyamowa xanim, radiyomiz ziyaritini qobul qilip, Uyghur jama'itining jumhuriyetning türlük pa'aliyetlirige aktip qatnishiwatqanliqini we her xil teqdirnamilerge érishiwatqanliqini bildürdi.

Qirghizistan we kéyinki yillarda özbékistandiki Uyghurlar xelq'aradiki Uyghur teshkilatliri, jümlidin dunya Uyghur qurultiyi bilen Uyghur akadémiyesining pa'aliyetlirige aktipliq bilen qatnashmaqta, shundaqla eza bolmaqta. Shuning bilen bir waqitta, bu ikki jumhuriyettiki Uyghur jama'iti özlirining ana tili, medeniyiti we milliy kimlikini saqlap qélish hem rawajlandurush üchün jiddiy tirishchanliqlarni körsetmekte.