ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بېغىشلانغان «قۇم ئاستىدىكى ئىزلار» ناملىق ئەسەر گېرمانىيەدە نەشر قىلىندى

خىتاي ھۆكۈمىتى ئۇيغۇر تىلىدىكى مائارىپنى چەكلەپ مىللىي ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىياتىنى توسۇۋاتقان، بولۇپمۇ سەبىي بالىلارنى ئاتا-ئانىسىدىن ئايرىپ ئانا تىلىنى ئۇنتۇلدۇرۇشقا تىرىشىۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا، جۈملىدىن ئۇيغۇر تارىخى ۋە مەدەنىيىتىگە دائىر كىتابلار دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ئارقا-ئارقىدىن نەشر قىلىنماقتا. ئەنە شۇ قاتاردا ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدىكى ئۇيغۇر يازغۇچى ۋە شائىرلارنىڭ ئەسەرلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان «قۇم ئاستىدىكى ئىزلار» (Spuren Unter Dem Sand) ناملىق كىتاب تۇنجى قېتىم گېرمان (نېمىس) تىلىدا نەشر قىلىندى.

«فرىتىز تىيسەن فوندى» (Fritiz Thyssen Stiftung) نىڭ ياردىمى بىلەن نەشرگە تەييارلانغان مەزكۇر ئەسەر گېرمانىيەدىكى ئوستاسيەن ۋېرلاگ (Ostasien Verlag) نەشرىياتىدا نەشر قىلىنغان بولۇپ، ئۇنى جۇستۇس-لىېبىگ-گىېبەن (Justus-Liebig-Gieben) ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى، دوكتور مايكىل خەس (Michael Hess) نەشرگە تەييارلىغان. 420 بەتلىك بۇ كىتابتا ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدىكى بىر قىسىم شائىرلار ھەمدە يازغۇچىلارنىڭ تەرجىمىھالى، شۇنىڭدەك ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرى تونۇشتۇرۇلغان.

دوكتور مايكىل خەس ئەپەندى زىيارىتىمىزنى قوبۇل قىلىپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدىكى بۇ تەتقىقات تۈرىنىڭ باشلىنىشى توغرىسىدا مەلۇمات بەردى. ئۇ مۇنداق دېدى: «جۇستۇس-لىېبىگ-گىېبەن ئۇنىۋېرسىتېتىدا 2022-يىلىدىن تارتىپ ‹گۈللىنىش دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى: ئۇيغۇر پىروزىچىلىقى توغرىسىدا› نامىدىكى بىر تەتقىقات تۈرىنى ئىشلەۋاتىمىز. بۇ تەتقىقات تۈرىدە بىز ئىككى كىتاب يېزىشىمىز كېرەك ئىدى. بىرىنچىسى ھەم ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا، ھەم ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ تېكىستلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر كىتاب بولۇشى كېرەك ئىدى.»

RFA/Erkin Tarim

ئۇ يېقىندا نەشر قىلىنغان «قۇم ئاستىدىكى ئىزلار» ناملىق كىتابنىڭ مەزمۇنى توغرىسىدا مەلۇمات بېرىپ مۇنداق دېدى: «بۇ كىتابتا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا قىسقىچە مەلۇمات بېرىلگەن. ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى ئېغىر ۋەزىيىتى توغرىسىدىمۇ مەلۇمات بېرىلدى. بۇنىڭ سەۋەبى، بۇ تەتقىقات لايىھەمىز پەقەتلا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدىلا ئەمەس، ئەكسىچە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ قانداق بىر شارائىتتا ئوتتۇرىغا چىققانلىقىنى، شۇنىڭدەك ئەدەبىيات بىلەن رېئاللىق ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەتقىق قىلىپ چىقىش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلىۋاتقان بىر تەتقىقات تۈرىدۇر. مەسىلەن، بۇ كىتابتا ئابدۇۋەلى ئايۇپ، ئېزىز ئەيسا ئەلكۈن ۋە مەمتىمىن ھوشۇرلارنىڭ ئەسەرلىرىدىن ئۆرنەك تېكىستلەرمۇ بار. مۇشۇلار ئارقىلىق خىتاينىڭ ھازىر ئۇيغۇرلارغا يۈرگۈزۈۋاتقان زۇلمىنى ئاڭلاتقان تېكىستلەرگىمۇ ئورۇن بەردۇق.»

دوكتور مايكىل خەس ئەپەندى كىتابقا نېمە ئۈچۈن «قۇم ئاستىدىكى ئىزلار» دەپ ماۋزۇ قويۇلغانلىقى ھەققىدىكى سوئالىمىزغا جاۋاب بېرىپ مۇنداق دېدى: «كىتابقا ‹قۇم ئاستىدىكى ئىزلار› دەپ ماۋزۇ قويدۇم. بۇنىڭ سەۋەبى، كىتابتا ھەم ‹ئىز› رومانى ۋە ‹ئىز› ماۋزۇلۇق شېئىر، ھەم ‹قۇم باسقان شەھەر› ناملىق رومان توغرىسىدىمۇ مەلۇمات بەردىم. ‹ئىز› بىلەن ‹قۇم› ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا مۇھىم بىر ئارقا كۆرۈنۈش. شۇڭا مۇشۇ ئىككى ئىسىمنى بىرلەشتۈرۈپ بۇ نامنى بەردىم.»

گېرمانىيەدىكى جۇستۇس-لىېبىگ-گىېبەن (Justus-Liebig-Gieben) ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇتقۇچىلىرى ئالدىنقى يىللاردىن تارتىپ «فرىتىز تىيسەن فوندى» (Fritiz Thyssen Stiftung) نىڭ ماددىي جەھەتتىن قوللىشى بىلەن داۋام قىلدۇرۇۋاتقان بۇ تەتقىقات تۈرىگە قاتناشقان كىشىلەرنىڭ بىرى دوكتۇرانت ئوقۇغۇچى سەنئەت ئابلەت گۈلەن خانىمدۇر. ئۇ مەزكۇر تەتقىقات تۈرىنىڭ باشقىلارغا ئوخشىمايدىغان تەرىپى توغرىسىدا توختىلىپ مۇنداق دېدى: «بۇ كىتابنى قولىمىزغا ئالغىنىمىزدا، شۇنداقلا يېقىنقى يىللاردىن بۇيان دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا يېزىلىۋاتقان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدىكى تەتقىقات كىتابلىرىغا سېلىشتۇرغىنىمىزدا بۇنىڭ ئاددىيلا ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدىكى كىتاب ئەمەسلىكىنى ھېس قىلالايمىز. يېقىندىن بۇيان دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ياشاۋاتقان ئۇيغۇرلار ۋە باشقا مىللەتلەر يازغان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدىكى كىتابلاردا كۆپلىگەن ئۇيغۇر ئەدىبلىرىنىڭ ھايات كەچۈرمىشلىرى ۋە ئەسەرلىرىنىڭ تەرجىمىلىرى بېرىلگەن. بۇ كىتابقا قارايدىغان بولساق داڭلىق يازغۇچىلىرىمىزنى ۋە شائىرلىرىمىزنى تونۇشتۇرۇپلا قالماستىن، يەنە بۇ جەھەتتىكى ئەھۋالنى خەلقئارالىق تەتقىقات سەۋىيەسىگە ماسلاشتۇرغان ھالدا شۇ ئۆلچەملەرگە ئاساسەن يېزىپ چىققان بىر تەتقىقات نەتىجىسى، دەپ قاراشقا بولىدۇ. بۇ ئەسەرنىڭ باشقا ئەسەرلەردىن پەرقى مۇشۇ يەردە.»

سەنئەت ئابلەت گۈلەن خانىم ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا ئېلىپ بېرىلغان بۇ تەتقىقاتنىڭ گېرمانىيەدە نەشر قىلىنىشىنىڭ ئەھمىيىتى توغرىسىدا توختىلىپ مۇنداق دېدى: «بىرىنچىدىن، بۇنداق بىر تەتقىقات تۈرىنىڭ گېرمانىيەدە ئېلىپ بېرىلىشى ۋە نېمىسچە نەشر قىلىنىشى ئىلمىي تەتقىقات ساھەسى ئۈچۈن ناھايىتى مۇھىم يېتەكلەش روھىغا ئىگە، دەپ ئويلايمەن. يەنە بىرسى، بۇنداق بىر ئەسەرنىڭ خەلقئارا تەتقىقات ئۆلچىمى بويىچە يېزىپ چىقىلىشىمۇ ناھايىتى مۇھىم. ئۈچىنچىسى، مەزمۇن جەھەتتىن پەقەت خىتاي بەلگىلەپ بەرگەن مەلۇم ساندىكى يازغۇچىلار بىلەنلا چەكلىنىپ قالماستىن ۋەتەن ئىچى ۋە سىرتىدىكى يۈرىكى ئۇيغۇرلار ئۈچۈن سوقۇۋاتقان بارلىق يازغۇچى ۋە شائىرلارنى كىتابقا كىرگۈزۈشكە تىرىشتۇق، شۇنداقلا ئۇلارنى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ئايرىلماس بىر پارچىسى دەپ قاراپ تۇرۇپ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى بىر پۈتۈن گەۋدە ھالىتىدە ئۇنىڭدىكى ئارقا كۆرۈنۈش ۋە تارىخىي شارائىتلار ئاساسىدا ئىلمىي يوسۇندا شەرھلەپ بەردۇق، دەپ قارايمەن. بۇ ئەسەر بۇندىن كېيىن ياۋروپا ۋە دۇنيانىڭ باشقا جايلىرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تەتقىقاتىغا مەنبە بولۇپ قالىدۇ، دەپ ئويلايمەن.»

سەنئەت ئابلەت گۈلەن خانىمنىڭ ئېيتىشىچە مەزكۇر كىتاب «گۈللىنىش دەۋرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى: ئۇيغۇر پىروزىچىلىقى توغرىسىدا» ناملىق خىزمەت پىلانى دائىرىسىدە تەييارلانغان بولۇپ، مەزكۇر پىلان دائىرىسىدە 2025-يىلى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا يەنە بىر كىتاب نەشر قىلىنىدىكەن. 1996-يىلى گېرمان تىلىدا «1956-1966يىللىرىدىكى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتى» نامىدا بىر كىتاب نەشر قىلىنغان بولۇپ، «قۇم ئاستىدىكى ئىزلار» ناملىق كىتاب 28 يىلدىن كېيىن گېرمانىيەدە ئۇيغۇر ئەدەبىياتى توغرىسىدا نەشر قىلىنغان يەنە بىر بۈيۈك ئەسەر ھېسابلىنىدىكەن.