Хитай, америка билән һәр қандақ җәңгә киришкә һазир икәнлики һәққидә қуруқ һәйвә көрсәткән

Америка хитай оттурисида сода уруши.

Пирезидент доналд трамп ақсарайға киргәндин башлап, америкадин күткәнлиригә еришәлмәй, бәлки сода вә дипломатийә җәһәттин зәрбигә учраватқан хитай ахир америка билән ахириғичә елишишқа тәйяр икәнликини җакарлиған.

5-Феврал, “вал-ситрит журнили” да елан қилинған бир мақалидә, хитай компартийәси баш секретари ши җинпиңниң америка пирезиденти доналд трамп йолға қоюватқан истратегийәлик сиясәтләрдин әндишигә чүшкәнлики көрситилгән.

Бу сиясәтләрниң биринчиси хитайға қоюлған таможна беҗи болуп, бу сәвәбтин хитайниң експорт көлими тарийип, иқтисади давамлиқ чекинидикән; иккинчиси, панама қанилиниң америкаға қайтурувелиниши болуп, бу сәвәбтин хитайниң “бир бәлбағ бир йол” ни мәркәз қилған йәр шари иқтисад чәмбири аҗизлайдикән. Үчинчиси, русийә билән йеқинлишип, украина урушини тохтитиш болуп, бу сәвәбтин хитайниң русийә билән болған истратегийәлик һәмкарлиқи узаққа бармайдикән. Хитай әслидә русийә вә явропа билән бирлишип, дуня тәртипини қайта орнитишни хиял қилған болсиму, нөвәттә пассип орунға чүшүп қалған. Хитай һазир сабиқ совет иттипақиға охшаш йетим қалдурулушидин, қатму қат сода чәклимиси вә иқтисадий җазаға учришидин, маллирини сетиш йоллириниң азийишидин, һалқилиқ техникиларни қолға кәлтүрүшиниң барғанчә қийин болушидин әндишә қилмақта икән.

Мақалидә дейилишичә, 2018-йилдин башланған сода җеңидин хитай техичә савақ алмиған. 4-Март күни доналд трамп хитайға қойған таможна беҗини 20 пирсәнткә чиқарғандин кейин, хитай буниңдин өч елиш үчүн, американиң деһқанчилиқ мәһсулатлиридин алидиған баҗни 10 пирсәнттин 15 пирсәнткичә өстүргән. Һалбуки, хитай бундақ қилса, тартидиған зийини техиму еғир болидикән. Чүнки хитайниң америкаға сатидиған маллири америкадин алидиған маллиридин нәччә һәссә көп икән. Шуңа хитай һәр хил йоллар билән маллирини америка базириға киргүзүшкә урунған; таможна беҗидин қечиш үчүн маллирини үчинчи дөләт арқилиқ маңдурған, фентанилдәк зәһәрлик буюмлар яки униң хам әшялирини америкаға киргүзгән. Пирезидент трамп канада, мексика қатарлиқ дөләтләргиму 25 пирсәнт таможна беҗи қоюш арқилиқ бу йолни әткән.

Доналд трампниң хитайға қойған таможна беҗини 20 пирсәнткә чиқириши бейҗиңниң “икки йиғин” мәзгилигә тоғра кәлгән болуп, хитай һөкүмитиниң нервисиға тәгкән. 5-Феврал, “бломберг хәвәрлири” дә дейилишичә, хитай американиң бесимиға тиз пүкмәйдиғанлиқини ипадиләш үчүн, “2025-йил хитайниң иқтисадини 5 пирсәнт өстүрүш, ички истемал еһтияҗини ашуруш” нишанини бекиткән; BBC ниң хәвиридә дейилишичә, хитай ташқи ишлар министирлиқи баянат берип: “әгәр америка уруш қозғаймән десә, мәйли у таможна беҗи җеңи болсун, сода җеңи болсун, яки башқа һәр қандақ җәң болсун, биз ахирғичә җәң қилишқа тәйяр” дегән. Бу, хитайниң пирезидент трамп вәзипигә олтурғандин буян америкаға билдүргән әң күчлүк һәйвиси икән.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсән әпәнди хитайниң бу баянатиниң америкаға ашкара җәң елан қилиш икәнликини билдүрди.

Хитай һөкүмити мәзкур баянатни бәргән күни хитайниң “икки йиғини” ечиливатқан болуп, хитай рәһбәрлири “хәлқ вәкиллири” вә хитай хәлқигә, “сода җеңиниң тәһдитлиридин қорқуп қалмай, ишәнчлик һалда хитай иқтисадини давамлиқ гүлләндүрүш” кә чақирған. Хитай баш министири ли чияң хитайниң дөләт мудапиә хам чотини 7.2 Пирсәнт өстүридиғанлиқини җакарлиған һәмдә агаһландуруш тәриқисидә сөз қилип: “дуняда һазир йүз йилда көрүлүп бақмиған чоң өзгириш мәйданға кәлмәктә” дегән.

 Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизи истратегийә вә хәвпсизлик мутәхәссиси раймонд ко (Raymond Kuo) американиң хитай маллиридин алидиған таможна беҗини өстүрүшниң коммунист хитайниң мәвҗут болуп турушиға тәһдит салидиған чоң мәсилә икәнликини билдүрүп мундақ деди: “нөвәттә хитайдики асаслиқ мәсилә истемалниң йетәрсизлики, йәни ишләпчиқирилған мәһсулатларниң толуқ истемал қилинмаслиқи. Нәтиҗидә, хитайда ишләпчиқириш артип кәткән, истемал төвәнләп кәткән. Шуңа хитай маллирини көпләп експорт қилиш арқилиқ иқтисадини ашурушни үмид қилиду. Әмма таможна беҗи өстүрүлсә әһвал яманлишиду. Америка хитайниң әң чоң базири, әгәр америка таможна беҗини йәнә өстүрсә, икки тәрәпниң содиси төвәнләйду; коммунист хитайниң һакимийитини тутуп турған түврүкниң аз дегәндә бири тәһдиткә учрайду. Шуңа хитайниң бу қетимму таможна беҗиниң өстүрүлүшидин қаттиқ нарази болушидин әҗәбләнмидим”.

Америка карханичилар институти (AEI) америка дөләт хәвпсизлики вә ташқи сиясәт анализчиси зак купер (Zack Cooper) зияритимизни қобул қилип, бу һәқтики көз қаришини баян қилип мундақ деди: “мениңчә, трамп пирезидентлиққа сайланғанда, хитай таможна беҗи чоқум наһайити юқири болиду дәп мөлчәрлигәниди. Әмма дәслипидә 10 пирсәнт баҗ қоюлғанда хитай бир аз һәйран қалди. Чүнки бу уларниң мөлчәридин төвән иди. Шуңа униңға бәк инкас билдүрүп кәтмиди. Әмма бу қетим баҗни 20 пирсәнткә чиқарғанда, хитай бу баҗ йәнә давамлиқ өсидиған болди дәп ойлап униңға күчлүк инкас қайтурди. Ишинимәнки, трамп пат йеқинда хитайға техиму көп һәрикәт қоллиниду. Шундақтиму хитай трампниң ‛хитай немә десә десун, таможна беҗи алимән‚ дәп ойлишини халимайду”.

5-Март күни “ню-йорк почтиси” гезити, америка дөләт мудапиә министири һегсетниң хитайниң таможна беҗи сәвәбидин оттуриға чиққан тәһдиткар баяннамисигә қайтурған күчлүк инкасини хәвәр қилди. Пет һегсет шу күни фокс телевизийәсиниң зияритини қобул қилғанда, хитайниң “биз һәр қандақ урушқа тәйяр” дегән сөзигә инкас қайтуруп, “бизму униңға тәйяр, тинчлиқ издигүчиләр урушқиму һәр вақит тәйярлиқ қилиши лазим. Шуңа биз армийәни қайта қуруп чиқиватимиз; әскәрлиримизниң роһидики җәңгиварлиқни қайта ойғитиватимиз. Биз һазир йеңидин қудрәт тапқан, әмма идеологийәси биз билән пүтүнләй охшимайдиған дөләтләр мәвҗут болған хәтәрлик бир дуняда яшаватимиз” дегән.

Америка билән хитайниң сода җеңи күчийип барса, башқа тоқунушларға, һәтта урушқа сәвәб боламду дегән мәсилидә мутәхәссисләр пикир баян қилди. Раймонд ко мундақ деди: “буни пәрәз қилиш наһайити тәс. Сиясәт илмидә шу нәрсә наһайити ениқки, икки дөләт оттурисидики сода улар оттурисидики тоқунушни пәсәйтиш ролини ойнайду. Капитализм билән хәлқара сода тинчлиқ билән бағланған болиду. Икки тәрәп сода қиливатқанда, бир-биридә йоқ нәрсини пул төләп алиду, немишқа мәлум нәрсини талишип соқушсун? мәсилән, нефитни дәйли, буниң содиси наһайити асан, сән маңа нефит берисән, мән саңа пул беримән. Тоқунушни тизгинләшниң бирдинбир усули сода җеңини аяғлаштуруш. Шуңа, хитай билән американиң содиси азайса, уруш өзлүкидин партлайду дегили болмайду. Әмма у икки дөләт оттурисидики сүркилишни күчәйтиду”.

Анализчи зак копер бу мәсилини унчә чоң тәрәпкә бағливалмаслиқ керәкликини билдүрүп мундақ деди: “мениңчә, хитайниң бу қетимқи инкаси адәттикидин кәскинрәк болсиму, у хәлқ қурултийи йиғини өткүзүлүватқан чағда оттуриға чиқти. Шуңа мениңчә хитай һөкүмити у гәпләрни хитай хәлқи аңлисун дәп деди. Шуңа пет һегсетму хитайға җиддий һәрикәт қолланмайду, мән бу ишни әң күчлүк тоқунуш дәриҗисигә бармайду дәп қараймән”.

Америка дөләт мудапиә министири пет һегсет йәнә, әгәр хитай яки башқа дөләтләр уруш қозғаймән дәп қалса, уни тохтитиш үчүн американиң техиму күчлүк болуши керәкликини билдүргән; дөләт мудапиә министири болуш сүпити билән өзиниң вәзиписиниң һәр қандақ вәзийәткә тәйярлиқ қилиш икәнликини, һинди-тинч окян райони мудапиәсигә аҗритидиған чиқимни көпәйтип, армийәниң күчи, қорали вә җәңгиварлиқини өстүрүшкә алаһидә әһмийәт беридиғанлиқини ейтқан.

Илшат һәсән әпәнди пет һегсетниң бу сөзлириниң хитайға берилгән күчлүк сигнал икәнликини, дунядики чоң урушларниң даим күтүлмигән сәвәбләрдин башлинидиғанлиқини оттуриға қойди.