Uyghurlar mesilisi rus tilliq metbu'atlarning asasiy témilirining birige aylanmaqta

Ixtiyariy muxbirimiz oyghan
2021.11.25
Jow baydén bilen shi jinpingning sin arqiliq söhbetlishi'ishning netijisi néme boldi? Amérika prézidénti jow baydén aqsarayda xitay dölet re'isi shi jinping bilen sin arqiliq söhbetleshmekte. 2021-Yili 15-noyabir, washin'gton.
REUTERS

Melumki, yéqinqi yillardin buyan Uyghurlarning kommunistik xitay hakimiyiti teripidin omumiyyüzlük qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini amérika bashliq gherb démokratik döletliri, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we hoquq qoghdighuchiliri, ayrim dölet we jama'et erbablirining étirap qilishi, dunya ammiwiy axbarat wasitiliride özining yarqin ipadisini tapmaqta. Bolupmu kéyinki waqitlarda chéxiye paytexti pragida ötken dunya Uyghur qurultiyining 7-nöwetlik wekiller qurultiyi hem shuningdek amérika prézidénti jow baydén bilen xitay dölet re'isi shi jinpingning sin arqiliq ötküzgen söhbiti we uningda Uyghurlar mesilisining tilgha élinishi, rusiye we merkiziy asiyaning rus tilliq metbu'atlirining qiziq témisigha aylan'ghan.

“Azadliq” radiyosining qazaq bölümi élan qilghan rid sténdishning “Peqetla shermendichilik: Uyghurlar xitaygha qarshi dunyawiy heriketlerning yoqluqidin köngli yérim boldi” namliq maqalida körsitilishiche, chéxiyede ötken 7-nöwetlik dunya Uyghur qurultiyida Uyghur wekilliri xitay teripidin Uyghurlarning heq-hoquqlirining buzuluwatqanliqi toghriliq köpligen pakitlar keltürülgen bolsimu, xelq'ara siyasiy we qanuniy heriketlerning yéterlik derijide élip bérilmaywatqanliqidin, shuningdek bu jehette xitaygha qarshi bésimning kemlikidin échiniwatqanliqini bildürgen. Maqalide gérmaniyelik mutexessis adri'an zéns Uyghurlarning bügünki échinishliq teqdirini tilgha élip: “Uyghurlar ümidini üzmekte, sewebi dunya ularni aldap qoydi” dégen. Yeni zéns Uyghurlar xitayning qirghinchiliq siyasitige munasiwetlik yéterlik pakit toplisimu, Uyghurlargha bolghan közqarash özgermigen, dégen xulasini chiqarghan.

Emdi rusiyening “Istratégiyelik medeniyet fondi” analitikiliq torida élan qilin'ghan yéléna pustowoytowaning “Béyjing bilen washin'gton'gha kélishimge kélish nésip bolmidi” namliq maqalide éytilishiche, xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitining asasiy meqsiti, Uyghurlarni ulargha qan-qérindash bolghan milletlerdin ayriwétish iken. Uyghurlar bügünli künde peqetla xitay terkibidila emes, belki yene qazaqistan, qirghizistan we özbékistandimu yashawatqan bolup, peqet xitaydila Uyghurlargha qeghez yüzidiki “Aptonomiye” bérilgen iken. Lékin maqale aptori Uyghurlargha qandaq qilip “Aptonomiye” bérilgenlikini hem Uyghurlarning xitay teripidin qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini tilgha almighan.

“Awrora” axbarat agéntliqida bérilgen boris méjuyéfning “A q sh ning tashqiy siyasitidiki artuqchiliqlirining toqunushi heqqide” namliq maqalida jow baydén we shi jinping otturisidiki muzakirining jiddiy ötkenliki éytilip, uningda xongkong we teywen mesilisi bilen bir qatarda Uyghur mesilisimu tilgha élin'ghan.

Dunya Uyghur qurultiyining 7-nöwetlik wekiller qurultiyi hem shuningdek amérika prézidénti jow baydén bilen xitay dölet re'isi shi jinpingning sin arqiliq ötküzgen söhbiti hem bulardin kélip chiqqan Uyghur mesilisi, shundaqla amérika-xitay-rusiye munasiwetliri heqqide mutexessisler néme deydu?

Rusiye we xitayning bir ittipaqqa kélishi hemde Uyghur we bashqimu türkiy xelqlerning teqdiri mesiliside birlishishi hem amérika bashliq gherb döletlirige qarshi turushi mumkinmu?

Qazaqistanliq siyasetshunas pyotr swoyik ependi mundaq dédi: “Rusiye-xitay shériklikini héch buzulmaydighan shérikliq dep éytishqa bolidu. Qandaqtur bir mesililer sewebidin putinning xitay bilen jédelliship, amérika ya bolmisa gherb terepni yaqlishigha héch qandaq asas yoq. Shundaqtimu rusiye bilen xitay bir-birige oxshimaydighan ikki dunyadur. Ular riqabetchiler bolsimu, emma bir-biri bilen toqunushqa chüshidighan'gha hazirche héch seweb yoq, yeni ular riqabetchi bolup hemkarlishishi mumkin. Hazir dunya bir nechchige bölünüwatidu. Bu bölünüsh ayaqlashqanda, rusiye we xitay birinchilik üchün bir-biri bilen toqunushi mumkin. Hazirche ular ittipaqdashlar, shirikler. Shundaq bolghanda rusiye hazir shinjang we tibet kartisini otturigha tashlimaydu, dep oylaymen. Shunglashqa rusiye hazirche shinjangda héch qandaq yighiwélish lagérliri yoq dep jar salidu. Rusiye döliti öz terkibide türkiy xelqler yashawatqan bolghachqa, xitay terkibidiki türkiy xelqlerning ishigha arilashqusi kelmeydu. Rusiye we xitay amérika we gherbke nisbeten her qaysisi öz menpe'etini qoghdashqa tirishidu.”

Amérika bashliq gherb döletlirining xitayning Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep itirap qilishi, londonda “Uyghur sot kollégiyesi” ning ispat anglash yighinining ötküzülüshi, Uyghur we qazaq lagér shahitlirining keltürgen pakitliri Uyghurlarning heqiqetenmu “Irqiy qirghinchiliqqa” duch kéliwatqanliqini ispatlamdu? bu jehette xelq'ara jama'etchilik xitaygha yéterlik bésim körsitiwatamdu?

Siyasetshunas qehriman ghojamberdi mundaq dédi: “Kéyinki üch ay ichide ‛Uyghur sot kollégiyesi‚ ning mejlisi jeryanida otturigha chiqqan pakitlar lagér shahitlirining sotta, xelq'ara ammiwiy axbarat wasitiliride bergen pakitliridin qarighanda, amérika bashliq gherb döletliri xitaygha biz kütkendek qattiq bésim ishletmidi. Bu yéterlik bolmidi. Buni dunya Uyghur qurultiyining rehbiri dolqun eysa her yerde dewatidu. Meqset amérika bashliq gherb döletlirining xitaygha qarita qattiq bésimini qolgha keltürüshtur. Peqet shu waqittila xitay éghir ehwalgha chüshidu.”

Qehriman ghojamberdi yene musulman we türkiy dunyasining Uyghur mesiliside xitaygha emeliy bésim ishlitishtin chette turghanliqigha epsuslandi we bezi démokratik döletlerning, dölet erbablirining bu mesile üstide oylinip körüshige ümid qildi.

Qehrman ghojamberdi axiridajow baydénning shi jinping bilen sin arqiliq ötküzgen söhbiti heqqide öz qarashlirini bildürdi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.