Rusiye-ukra'ina kirzisi bilen xitaydiki irqiy qirghinchiliq kirzisigha qoyulghan qosh ölchem (2)
2022.03.25

Rusiye 24-féwral küni okra'inagha hujum qilghandin kéyinla amérika, kanada, en'giliye, yawropa ittipaqi döletliri we bashqa bezi döletler rusiyege bir nechche qétimliq iqtisadiy imbargo yürgüzdi. Emma bu döletler Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshni dawam qiliwatqan, yene bir jehettin rusiyeni qollawatqan, hetta astirittin yardem bériwatqan xitaygha küchlük jaza tedbiri qollanmidi. Analizchilarning qarishiche, xitayning 2-chong iqtisadiy gewde we nopusi köp bazar bolushtek alahidiliki xitayni aldirap tegkili bolmaydighan döletke aylandurup qoyghan bolup, xitayni soda shériki dep qarash yuqiriqi döletlerning bashliqliridin tartip, xelq'ara karxanilarning lidérlirighiche omumliship ketken.
Amérikadiki Rand siyaset tetqiqat merkizining xitay ishliri analizchisi, doktor timosi hét (Timothy R. Heath) Élxet arqiliq bergen jawabida bu heqtiki köz qarishini bayan qilip, mundaq dédi:
“Rusiyening ukra'inagha hujum qilishi bilen xitayning ehwali oxshimaydu. Rusiye yawropada jeng otini tutashturdi, buzghunchiliq xetiri küchiyip, hetta yadro urushigha aylinish xewpini peyda qildi. Gherb elliri xitayning Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqidin hésab élishta chongraq mes'uliyetni üstige élip, köprek ishlarni qilishi kérek idi. Emma xitay hazir bay we qudretlik bolup ketkechke, bu ishlar tes boluwatidu. Gherb elliri öz dölitidiki Uyghurlarni xitayning tehditliridin qoghdash üchün tedbir qolliniwatidu؛ bezi hökümetler cheklik da'iride bolsimu xitayni jazalap, Uyghurlargha yardem bériwatidu”.
Gherb elliri rusiyeni xelq'ara pul-mu'amile sistémisidin chiqirip tashlash bilen qalmay, rusiye iqtisadigha ejellik zerbe béridighan jazalarni yolgha qoyghan. En'giliye BBC torining xewirige qarighanda, amérika bilen en'giliye rusiyedin néfit bilen tebi'iy gaz kirgüzüshni chekligen. Rusiyening néfiti bilen tebi'iy gazigha 40 pirsent tayinidighan yawropa ittipaqimu buninggha egeshken. Gherb döletliri yene rusiye merkiziy bankisining 630 milyard dollar pulini tonglitip qoyghan. Alma, mekidonald, koka kola, sitarbaks qatarliq xelq'ara shirketler rusiyediki sodisini toxtatqan. Emma Uyghurlargha qirghinchiliq yürgüzüwatqan hemde rusiyege yardem bériwatqan xitaygha yuqiriqidek éghir jazalarning héchqaysisi bérilmigen. Xelq'ara shirketler xitaydiki zulum we qul emgiki mesilisini bir chetke qayrip qoyup, xitay bilen dawamliq soda qilmaqta iken.
Doktor timosi hét bu heqte mundaq deydu: “Gherb shirketlirining xitay bilen rusiyege bolghan perqliq meydani ikki amilni eks ettüridu: xitay bolsa nep alghili bolidighan shérik, rusiye undaq emes. Shunga her qaysi shirketler rusiyege qarighanda, xitayning chishigha tégip qoyushni xalimaydu. Yene kélip, Uyghurlar xitayning bir qismi dep étirap qilin'ghan shinjangda yashaydu, xitay Uyghurlargha her qanche zulum salsimu, beribir özining puqrasi dep qarilidu. Xelq'ara shirketlerde, öz puqralirigha oxshimighan derijide zulum séliwatqan döletlerni jazalash heqqidiki tonush nisbeten töwen. Halbuki, ularning mutleq köp qismi rusiyening ukra'inagha qilghan hujumini xataliq, igilik hoquqqa hörmet qilish, öz ara tajawuz qilishmasliq deydighan xelq'ara prinsipqa xilapliq qilghanliq dep qaraydu. Yene kélip, rusiye qozghighan bu hujum éghir ölüm-yétim we apet élip keldi, yadro urushi xewpini téximu kücheytti. Shunga bumu xelq'ara shirketlerning aldigha qoyulghan jiddiy mesile bolup qaldi”.
Kishilik hoquqni közitish teshklatining xitay ishliri mes'uli sofiye richardson xanim radiyomizgha qilghan sözide bu shirketlerni kishilik hoquq mesiliside dawamliq agahlandurup turush kéreklikini bildürdi: “Biz bu shirketlerni Uyghur rayonidiki kishilik hoquq mesilisige diqqet qilishqa chaqirip kelduq. Ularning bu qétim rusiyede soda qilishni toxtitishtiki ölchimi qiziqarliq, ularning rusiye bilen Uyghur rayonida qiliwatqanliri otturisidiki perq nurghun so'allarni tughduridu. Biz bu shirketlerni her qandaq sodisida ochuq bolushqa, Uyghur rayonidiki kishilik hoquq depsendichilikige shérik bolmasliqqa dawamliq chaqirimiz.”
Amérika gérmaniye marshal fondining asiya ishliri aliy tetqiqatchisi, doktor merik ohlbérg (Mareike Ohlberg) yuqiriqi shirketlerning xitayni tallap, rusiyeni terk étishidiki sewebni bayan qilip mundaq dédi: “Yémek-ichmek shirketlirining rusiyedin chékin'gen bilen xitaydiki ishlargha inkas qayturmasliqidiki bezi sewebler, méningche bazar igilesh nisbitige munasiwetlik. Bu shirketler rusiyege kelgen qattiq jazaning bésimigha uchridi, rusiyedin chékinsekmu bek ziyan tartip ketmeymiz dep oylidi. Emma xitaygha kelgende, u yerdin chékinishni xalimidi, menpe'etidin kéchelmidi. Tégi tektidin alghanda, bezi ishlarni bu shirketlerning qararigha baghlap qoyghili bolmaydu, ularning meqsiti téximu köp payda élish. Gerche ular kishilik hoquq mesilisige köngül bölimiz désimu, axirqi hésabta yenila özining bilginini qilidu, payda élishqila turidu. Shunga her qaysi döletler karxana exlaqini yaxshilashqa türtke bolidighan bir méxanizm berpa qilishi kérek. Köpligen gherb shirketliri xitay bilen soda qiliwatqan hazirqidek weziyette bu usul arqiliq ulargha bésim qilghili, mejburiy emgek we Uyghur rayonidiki jinayetlerge shérik bolghan-bolmighanliqini tekshürüp ispatlighili bolidu”.
Doktor timosi hét xitay bilen soda qilmaqchi bolghan her qandaq shirketning muqerrer yosunda menpe'et bilen wijdan mesilisige duch kéldighanliqini bildürüp mundaq deydu: “Xitayning irqiy qirghinchiliqi elwette nahayiti yawayi hem qebih jinayet. Shughinisi, u bir döletning öz ichidiki puqralirigha zulum sélishi dep qarilidu. Kishiler gherb shirketlirini köprek exlaqiy ölchem qollinip, öz puqralirigha irqiy qirghinchiliq élip bériwatqan bir dölet bilen soda qilishtin saqlinishqa chaqirsa bolidu. Bu shirketler némishqa xitaydek zalim bir hökümettin nep élishtin kéchelmeydu? bu heqqaniy bir so'aldur”.
Xewerlerdin melum bolushiche, dunyagha meshhur téxnika shirkiti téslaning qurghuchisi ilan mask sün'iy hemrah tori Starlink arqiliq ukra'inadiki köchme téléfon torining rawan bolushigha kapaletlik qilghan. U 26-mart küni tiwittérda uchur yollap: “Starlink Mulazimiti ukra'inada aktip halgha keldi. Yene nurghun béketler quruluwatidu” dégen. Halbuki, tésla shangxeyde zawut qurghan bolup, bu yil 4-yanwar küni ürümchide körgezme dukini achqanidi. Yaxu iqtisad torining yéqinda bergen xewer analizigha qarighanda, élan maskning Uyghur rayonida éliktirliq mashinilarni sétishi amérikaning qanunigha xilap bolmisimu, emma Uyghurlargha éghir zulum séliwatqan xitay hökümitige menpe'et yetküzüshi amérika hökümitige qilin'ghan haqaret hésablinidiken. Amérika yasash sana'iti birleshmisi re'isi skot pa'ol (Scott Paul): “Shinjangda soda qiliwatqan shirketlerning hemmisi u yerde yüz bériwatqan medeniyet qirghinchiliqigha shérik bolghan hésablinidu. Bolupmu téslaning qiliwatqanliri hemmidin yirginchlik” dégen. Rusiyege qarshi ukra'inani qollawatqan ilan mask 14-mart küni tiwittérda putin bilen yekmu-yek tutishidighanliqini élan qilghan bolup, bumu dunyaning qiziq nuqtisigha aylan'ghan. Emma ilan maskning ta bügün'giche Uyghurlar uchrawatqan irqiy zulum we mejburiy emgek mesilisige qarshi küchlük inkas qayturup baqqanliqi yaki birer ish qilip baqqanliqi melum emes. Biz bu mesile toghruluq tésla shirkitige xet yazghan we téléfon qilghan bolsaqmu héchqandaq jawab alalmiduq.
Doktor merik ohlbérg téslagha oxshash shirketlerni wijdaniy chaqiriq bilen emes, qanuniy cheklime bilen toghra yolgha salghili bolidighanliqini bildürüp mundaq dédi: “Bu yerdiki mesile köpinche shirketler köz boyapla ötkeldin ötiwélishni, bir mezgilni chidap ötküzüwalghandin kéyin dawamliq özlirining sodisini qilishni oylaydu. Ötken bir nechche yilda shuni bilduqki, ular gerche ‛xitaydiki zawutlirimizning mejburiy emgek bilen chétishliqi yoq‚ dep kelsimu, bu jinayetke heqiqeten shérik bolmighanliqini ispatlashta qiynilidu. Emeliyette ularning zawutlirida ishleydighanlar basturush siyasiti we ishen'güsiz zulum astida ishleydu. Men bu shirketlerning öz ishida heq terepte turushini ümid qilimen. Emma bu yenila her qaysi dölet hökümetlirining bu heqte qanun turghuzushigha baghliq. Shundila shirketlerning mes'uliyetchanliqi ashidu, gherb shirketlirining mejburiy emgekke chétilip qalmasliqigha kapaletlik qilghili bolidu. Bu arqiliq gerche xitayning jinayitini toxtatqili bolmisimu, xitayning bu ishqa töleydighan bedilini éghirlashturghili bolidu”.
U yene xelq'ara shirketlerning rusiye bilen xitaygha tutqan pozitsiyediki qosh ölchemning yenila menpe'etke taqishidighanliqini, istémalchilarningmu menpe'ettin bekrek özlirining wijdaniy awazigha qulaq sélishi kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Men bu shirketlerning okra'inani qollighanliqigha rehmet éytimen. Némila dégen bilen bu alahide bir urush. Emma baya éytqinimdek, bu shirketler xitaydin pul tépishnila oylaydu, hem téximu köp pul tépish pursitini kördi. Shunga ular qilidighinini qiliwéridu. Buni toxtitish awam xelqqimu baghliq, eger ular bu shirketlerge ‛sen bundaq qilsang bolmaydu, sen xitaydiki zulumni qollap turup jazagha uchrimisang, yene kélip bizge malliringni satsang qandaq bolidu?‚ déyelishi kérek. Uningdin bashqa, bayimu dep ötkinimdek, dölet buninggha qanun chiqirip, shirket-karxanilarni bu qilmishni dawamlashturalmaydighan qilishi kérek. Bu bir kündila bolidighan ish emes, emma qanche téz bolsa shunche yaxshi”.
Analizchilarning bildürginidek, yillardin béri dawamliship kéliwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqi we mejburiy emgek mesilisining nöwette dunyadiki eng chong kishilik hoquq kirzisi ikenlikini nezerde tutqanda, bumu rusiye-ukra'ina kirzisigha oxshashla xelq'araliq kirzistur, peqetla uning is-tütek jeng meydanida emes, belki lagérlarda, zawutlarda közge körünmeydighan shekilde wehshiylerche élip bériliwatqanliqi, xitayning iqtisadiy küchi we köz boyamchiliqi tüpeylidin insanlarning bu paji'eni körelmeywatqanliqi, bilmeywatqanliqi, xitayningmu tégishlik jazadin qéchip kéliwatqanliqi bir emeliyettur.