Көзәткүчиләр: “русийәниң сүйиқәст шерики болған хитайму җазалиниши керәк”
2022.03.14
Русийә президенти виладимир путин 24-феврал украинаға һуҗум қозғиғандин буян, хитайниң бу мәсилидики позитсийәси күчлүк диққәт қозғап кәлмәктә. Хитайниң русийәниң украинаға қилған таҗавузчилиқини “ишғал” дәп атимаслиқи вә уни әйибләшни рәт қилғанни аз дәп, униң бу таҗавузчилиқтин алибурун хәвири барлиқи, бейҗиң қишлиқ олимпик мәзгилидә путинниң хитай дөләт рәиси ши җинпиң билән көрүшүп, униң қоллишиға еришкәнлики һәққидики хәвәрләрниң оттуриға чиқиши, күчлүк муназирә қозғиди.
Йеқинда “вашингтон почтиси” гезитиниң тонулған истон язғучиси җош рогин бир парчә обзор мақалиси елан қилип, хитайниң украина мәсилисидики орниға баһа бәргән.
У мақалисини мундақ дәп башлиған: “русийә президенти виладимир путин украинаға рәһимсизләрчә вә сәвәбсизчә таҗавузчилиқини башлиғандин буян, хитай һөкүмити өзини “битәрәп дөләт”, һәтта “кризисни һәл қилишниң йошурун ачқучи” дәп көрситишкә урунуп кәлди. Әмәлийәттә, хитай дөләт рәиси ши җинпиң путинниң ярдәмчи сүйиқәстчиси сүпитидә һәрикәт қилмақта. Пәрәз қилғинимиздәк, хитай тәрипини таллиди, әмма униң таллиған тәрипи украина яки ғәрб әмәс.”
Җош рогин мақалисидә хитай һөкүмитиниң уруштин илгири украинаниң игилик һоқуқиға һөрмәт қилиниши керәкликини тәкитлигәнлики, әмма уруштин кейин б д т хәвпсизлик кеңишидә русийәни әйибләш үчүн биләт ташланғанда, биләт ташлаштин ваз кәчкәнликини, хитайниң бу һәрикитиниң бәзи ғәрблик көзәткүчиләр вә дөләт әрбаблири арисида хитай украина мәсилисидә гаңгирап қалған болуши мумкин, дегән кәйпиятни яратқан болса; йәнә һәтта хитайни путинға бесим ишлитишкә көндүрүшимиз керәк, дегән чүшәнчини пәйда қилғанлиқини баян қилған. У йәнә һәтта америка ташқий ишлар министири антоний билинкинниң өткән һәптә хитай ташқий ишлар министири ваң йи билән көрүшкәндә, униңдин русийәниң һәрикитини очуқ-ашкара әйибләшни тәләп қилғанлиқиниму әскәртип мундақ дегән:
“әмәлийәттә биз бейҗиңниң һәрикитигә қарайдиған болсақ, хитайниң русийә билән балдурла келишип болғанлиқи ениқ. Таҗавузчилиқ урушидин тәхминән үч һәптә бурун, путин билән ши җинпиң бейҗиңда көрүшүп, өзлириниң 5000 сөзлүктин ошуқ һәмкарлиқ хитабнамисини елан қилған иди. Ши җинпиң йәнә путин билән бейҗиңға пайдилиқ шәртләр асасидики 30 йиллиқ тәбиий газ келишими имзалиди. Хәвәрләрдә ейтилғинидәк, ши җинпиң путинға украинаға таҗавуз қилиш үчүн йешил чирағ йеқипла қалмай, путиндин бейҗиң олимпик тәнһәрикәт мусабиқиси ахирлашқучә сақлашни тәләп қилған. Дәрвәқә, путин қишлиқ олимпикниң йепилиш мурасиминиң әтисила украинаниң земинидики икки районни ‛икки мустәқил дөләт‚ дәп тонуйдиғанлиқини җакарлиди вә үч күндин кейин һәрбий һуҗум қозғиди. Мана бу вақит җәдвили һәммини ашкарилап турмақта.”
Юқириқи бу көз қараш нөвәттә америкадики хитай вәзийәт көзәткүчилиридә бирдәк омумлишиватқан болуп, америкадики кор аналитик тәтқиқат мәркизиниң қурғучиси, хитай ишлири тәтқиқатчиси доктор андерс корму радийомизға қилған сөзидә, хитайниң русийәниң муһим шерики икәнликини тәкитлиди.
У мундақ деди: “мәнчә, қудрәтлик диктаторниң бири болған ши җинпиң русийәниң украинадики ишғалини баштин бери қоллиған. Чүнки путинниң бундақ бир қоллашқа еришмәй туруп һәрикәткә өтүши мумкин әмәс. Чүнки путин өзиниң иқтисадий җаза тәдбирлиригә учрайдиғанлиқини, шуңа өзиниң иқтисади күчини хитай билән сода қилиш арқилиқ давамлаштуруши лазимлиқини биләтти. Шуңа у хитай билән бу келишимни балдурла түзүп болған, дәрвәқә, у хитайни 30 йил тәбиий газ билән тәминләйдиған келишимни олимпик мәзгилдә түзди. Шуңа мән ши җинпиңниң буниңдин хәвири барлиқиға вә униңға йешил чирақ яққанлиқиға ишинимән.”
Америкадики уйғур вәзийәт анализчиси елшат һәсән әпәндиму радийомизға қилған сөзидә, бу көз қарашни алға сүрүп: “хитайниң алдин хәвири барлиқида шүбһә йоқ” деди.
Елшат һәсән әпәнди мундақ деди: “хитайниң русийәниң украинаға киридиғанлиқидин хәвири барлиқида һечқандақ шүбһә йоқ. Буниң нурғун аламәтлири бар. Хитай русийәниң украинани наһайити тезла қолға алидиғанлиқиға ишәнгән. У ғәрб русийәниң һәрикитигә тақабил туралмайду, шуңа русийәдин кейин бизму тәйвәнни қолға алимиз, дәп ойлиған болуши мумкин. Ишлар хитайниң ойлиғинидәк болмай қалған болсиму, русийәниң украинаға қилған һуҗумини хитайниң қоллап бәргәнлики ениқ.”
“вал-ситрит жорнили” гезитиниң хәвәр қилишичә, украина президентиниң иқтисад мәслиһәтчиси олег устенко йеқинда петерсон хәлқара иқтисад тәтқиқат орниниң йиғиниға син арқилиқ қатнишип сөз қилғанда: “һазир украина урушидин һәқиқий нәпкә еришкән бирдинбир дөләт хитай болуп қалди. Русийәниң енергийәсигә чоқум һәммә тәрәплик ембарго болуши керәк,” дегән. Устенко әпәнди йәнә “москваниң кәлгүси бир қанчә йилда хәлқаралиқ җаза тәдбирлидин қейнилидиғанлиқи, шуңа уларниң бирдинбир алақә қилғучисиниң хитай болидиғанлиқини” ейтқан.
Доктор андерс корму бу урушниң хитайға пайдилиқ вәзийәт яритиватқанлиқини вә буниңға қәтий йол қоюлмаслиқи керәкликини әскәртти.
У мундақ деди: “бу уруш русийәни хитайниң янчуқиға селип қойди. Йәнә бир җәһәттин бу уруш хитайниң уйғурларға қаритиватқан ирқий қирғинчилиқи вә шуниң билән биргә тибәтләр, фалунгуң муртлири вә кишилик һоқуқ адвокатлириға қиливатқан зиянкәшлики үстидики диққәтни буривәтти. Мушу тапта биз явропа иттипақи вә американиң хели нопузлуқ әмәлдарлириниң бейҗиңни зиярәт қилип хитайдин ярдәм қилишни тәләп қиливатқанлиқини көрүватимиз. Йәни йиғип ейтқанда, уруштин аввал американиң биринчи номурлуқ дүшмини дәп елан қилинған хитай һазир қайтидин ғәрблик әмәлдарлар көзидә бир қанунлуқ һакимийәткә айланди. Мәнчә, бу һәм явропа иттипақи вә америка үчүн хәтәрлик. Америка һөкүмити хитайниң русийәниң суйқәстчи шерики икәнликини очуқ-ашкара атиши вә русийәгә қойғанға охшаш көләмдики җаза тәдбирлирини қоюши керәк. Униң бу уруштин пайда елишиға һәргиз йол қоймаслиқи керәк.”
Мәлум болушичә, америка һөкүмити русийәниң украина һуҗумидин кейин хитайдин һәрбий лазимәтликләр вә башқа ярдәмләрни тәминләшни тәләп қилғанлиқини ашкарилиған болуп, америка дөләт хәвпсизлик мәслиһәтчиси җәк солливан, әгәр хитай русийәниң украинаға қораллиқ таҗавуз қилишиға қарита йүргүзүлгән җазалаш тәдбирлиридин қечишиға ярдәм қилса, у һалда хитайниң муқәррәр ақивәткә дуч келидиғанлиқини агаһландурған.
Ройтерс агентлиқиниң хәвәр қилишичә, җәйк солливан бу сөзләрни 14-март дүшәнбә күни хитай компартийәсиниң ташқий ишларға мәсул сиясий бюро әзаси яң җйечи билән италийә пайтәхти римда учришиштин бир күн аввал ейтқан болуп, униң бу йиғинда хитай тәрәпкә американиң бу һәқтики мәйданини тәкитләйдиғанлиқи хәвәр қилинмақта.
Андерс корниң қаришичә, җәйк солливан учришишта хитайға украина мәсилисидә русийәни әмәс, американи қоллашни, ундақ болмайдикән хитайниң бу уруштин хәвири барлиқи һәққидики техиму ишәнчилик пакитларни ашкарилайдиғанлиқи, иқтисадий җаза тәдбирлирини йолға қоюдиғанлиқини дәп бесим қилидикән.
У мундақ деди: “җәйк солливен бүгүнки учришишта қисқиси хитайға тәһдит қилиду. Буниң билән ши җинпиң русийәни қистайду, улар йәнә җазаға учримай туруп русийәни қоллашниң йолини бәрибир тапиду. Бу бир қейин оюн. Мәнчә, америка байдин һөкүмити вә шундақла явропа дөләтлири ши җинпиңни өзигә қайил қилимиз, дәп қараватиду. Лекин улар хитайниң бир залим дектаторлиқини, униң тинчлиқ әмәс, қалаймиқанчилиқ чиқиришни яхши көридиғанлиқини, уларниң һәргиз өзгәрмәйдиғанлиқидәк пакитни унтуп қалмаслиқи керәк. Америка байден һөкүмити мәсилини депломатийә һәл қилиш тәрәпдари. Әмма русийә билән хитай һәр иккилиси һоқуқ вә қудрәткә тоймайдиған, мәқситигә йетиш үчүн вастә таллимайдиған залимлар болуп, уларға ялғуз депломатийә йетәрлик әмәс. Америка хитайни пәқәт тәһдит қилиш әмәс, бәлки униң иқтисадиға еғир зәрбә беридиған иқтисадий тәдбирләр билән җазалиши, ишләпчиқириш зәнҗирлирини тәйвән, җәнубий корийә вә бенгал қатарлиқ дөләтләргә йөткиши керәк. Қисқиси, америка қатарлиқ ғәрб әллири әмди дектатор һакимийәтләр билән нормал алақә қилишни тохтитиши, иқтисадий алақә арқилиқ уларни күчләндүрүшни тохтитиши, залим диктаторларниң һәргиз өзгәрмәйдиғанлиқини тонуп йетиши керәк.”
“вашингтон почтиси” гезитиниң истон язғучиси җош рогинму өзиниң мақалисидә буни әскәртип: “путинниң украинаға таҗавуз қилғанлиқини нәзәрдә тутқанда, ғәрбниң русийә билән һәмкарлишип, хитайға тақабил туруш идийәси һазир қуруқ гәпкә айланди. Шуниңға охшаш хитай билән русийәгә қарши һәмкарлишиш уқумиму охшашла әхмиқанилиқтур. Биз русийә-хитай бирликини айриветәлмәймиз, шуңа биз һәр иккисигә тақабил туруш үчүн тиришишимиз керәк,” дегән.