“шаңрила асия хәвпсизлик диялоги” америка-хитай арисидики бир мәйдан сөз урушиға сәһнә болған

Йилда бир қетим өткүзүлидиған “шаңрила асия хәвпсизлик диялоги” да америка дөләт мудапийә министири лойд остин(Lloyd J Austin III) сөзлимәктә. 2022-Йили 11-июн.

Йилда бир қетим өткүзүлидиған “шаңрила асия хәвпсизлик диялоги” корона вируси юқуми сәвәбидин икки йил кәйнигә кечиктүрүп, йеқинда сингапорда чақирилған. 10-Июндин 12-июн күнигичә өткүзүлгән бу йиғин, хитай дөләт мудапийә министири вей феңхе билән америка дөләт мудапийә министири лойд остин оттурисидики бир мәйдан кәскин сөз урушиға сәһнә болған болуп, хәлқара ахбаратларниң күчлүк диққитини қозғиған.

Хитай дөләт мудапийә министири вей феңхе 12-июн күни, йәни йиғинниң ахириқи күни сөзлигән нутқида американи “муштумизорлуқ” билән әйиблигән һәмдә хитайниң тәйвәнни ишғал қилиш үчүн адаққичә күрәш қилидиғанлиқини билдүргән.

У мундақ дегән: “америкадики бир қисим кишиләр хитайни һәр җәһәттин бастурушқа урунмақта. Әгәр нийитиңлар қаршилишиш болидиған болса, биз ахириғичә күрәш қилиштин янмаймиз. . . Ким бизгә қарши уруш қозғайдикән, армийәмиз қайтурма зәрбә бериштин һәргиз чекинмәйду.”

Хитай дөләт мудапийә министири вей феңхе йәнә мундақ дегән: “ениқ қилип ейтай: әгәр кимки тәйвәнни хитайдин айриветишкә урунидикән, биз қилчә иккиләнмәй уруш қилимиз. Биз һәрқандақ бәдәл төләштин қәтийнәзәр, ахириғичә күрәш қилимиз!”

CNN Телевизийәси вә “вашингтон почтиси” гезитлириниң хәвәр қилишичә, әслидә хитай дөләт мудапийә министириниң бунчә қайнап кетиши, униң нутуқидин бир күн бурун, америка дөләт мудапийә министири лойд остиниң тәйвән мәсилииси вә район характерлиқ мәсилиләрдә қилған нутуқи билән мунасивәтлик икән. Йәни америка дөләт мудапийә министири лойд остин 11-июн күни сөзлигән нутуқида, хитайниң шәрқий деңиз вә җәнубий деңиз районлиридики иғвагәрчилик һәрикити, тәйвәнгә тәһдит селиши вә һәрбий һазирлиқлирини күчәйитиши қатарлиқ бир қатар мәсилиләрни очуқ тилға елип әйиблигән.

У мундақ дегән: “шәрқий деңизда хитайниң барғансери көпийиватқан белиқчилиқ кемилири қошна дөләтләр ара җиддийчилик пәйда қилмақта. Хитай җәнубий деңизда өзиниң қанунсиз деңиз-окян тәшәббусини илгири сүрүш үчүн, илғар қораллар билән қоралланған сүний араллардики һәрбий базилирини қоллиниватиду. Биз хитай парахотлириниң җәнубий деңизниң бәлгилимилирини бузғанлиқини, һинди-тинч окяндики башқа дөләтләрниң деңиз тәвәликидә қанунсиз һәрикәт қиливатқанлиқини көрүватимиз. Ғәрбтә тәрәптә болса, бейҗиңниң һиндистан билән чеградаш районлардики һәрбий һәрикәтлирини давамлиқ күчәйтиватқанлиқини көриватимиз. Һинди-тинч окян дөләтлири, мәйли у чоң яки кичик болушидин қәтийнәзәр, сиясий тәһдиткә, иқтисадий мәҗбурлашқа яки һәрбий қудрити үстүн болған дөләтләрниң паракәндичиликигә учримаслиқи керәк.”

Америка дөләт мудапийә минситири остин сөзидә тәйвәнниң хәвпсизлик мәсилисини алаһидә тилға алған болуп, у хитайниң тәйвәнгә паракәндичилик селишини көпәйткәнликини тәкитлигән. У мундақ дегән: “достум вә ташқий ишлар министири антоний биллинкенму тилға елип өткәндәк, биз бейҗиңниң зораванлиқ һәрикәтлириниң күчийиватқанлиқини көриватимиз. Биз тәйвән әтрапидики дегиз районлирида иғвагәрчилик вә муқимсизлиқ пәйда қилидиған һәрбий һәрикәтләрниң көпийиватқанлиқиға шаһит болдуқ. Бу йеқинқи айларда тәйвәнгә йеқин һава бошлуқида учқан хитай армийәсигә тәвә айропиланларниму өз ичигә алиду. Биз тәйвән боғузиниң тинчлиқи, муқимлиқи вә һазирқи һалитини қоғдашқа әһмийәт беримиз. Әмма хитай хәлқ җумһурийитиниң йоқуриқидәк һәрикәтлири һинди-тенч окянниң хәвпсизлики, муқимлиқи вә гүллинишигә тәһдит салмақта. Тәйвән боғузиниң тинчлиқи вә муқимлиқини қоғдаш американиң мәнпәәти биләнла мунасивәтлик болуп қалмастин, бәлки пүткүл хәлқара җәмийәт ортақ көңүл бөлидиған мәсилидур.”

Америка дөләт мудапийә министири остин йәнә мундақ дәп тәкитлигән: “бизниң сияситимиз өзгәрмәйду һәм тәврәнмәйду. Биз узундин бери давамлаштуруп кәлгән ‛бир хитай сиясити‚ дә изчил чиң туримиз. . . Лекин һәр қандақ бир тәрәпниң мәвҗут һаләтни өзгәртишигә қәтий қарши туримиз. ‛бир хитай сиясити‚ ниң парчиси сүпитидә биз ‛тәйвән мунасивәт қануни‚ дики мәҗбурийитимизни давамлиқ сақлап қалимиз. Бу тәйвәнниң йетәрлик дәриҗидә ‍өзини мудапийә қилиш иқтидарини сақлишиға ярдәм беришниму өз ичигә алиду.”

Бу қетимлиқ йиғинда тәйвәнниң бихәтәрлики мәсилиси әң көп тилға елинған бир тема болған болуп, һәтта украина президенти зеленискйму 11-июн күни тор арқилиқ бу йиғинда сөзлигән нутуқида, пүтүн дуняни хитай тәйвәнгә қораллиқ мудахилә қилиштин аввал һәрикәткә өтүшкә вә тәйвәни қоғдашқа дәвәт қилған.

Түркийәдики хитай ишлири мутәхәссси доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, нөвәттә тәйвән мәсилиси район хәвпсизликиниң мәркизи ноқтиси болуп қалған болуп, әгәр хитай һәқиқәтәнму тәйвәнгә һуҗум қозғап қалса, дуняда бәлгилик иқтисадий, сиясий вә башқа өзгиришләрни кәлтүрүп чиқириши мумкин икән.

У мундақ деди: “тәйвән мәсилиси һәр қетимлиқ ‛шаңрила диялоги‚ да талаш-тартиш қилинип кәлгән болсиму, бу қетим тәйвән мәсилиси бу йиғинниң мәркизи ноқтиси болди. Хитай дөләт мудапийә министири вей феңхе сөзидә очуқ қилип, тәйвән үчүн америка билән уруш қилиштин чекинмәйдиғанлиқини билдүрди. Тәйвәнни хитайға қошувелиш пикридә чиң туруватқан хитай, әгәр растинла тәйвәнгә һуҗум қилип қалса, у һалда америка, австралийә вә японийә қатарлиқ дөләтләрму буниңға арилишип қелиши вә наһайити чоң иқтисадий, сиясий өзгиришләр вә ақивәтләрниң келип чиқиши мумкин.”

Мәлум болушичә, әслидә йиғин башланған күни (10-июн) америка вә хитай дөләт мудапийә минситирлири айрим учришиш өткүзгән болуп, бу йиғинда һәр икки дөләтниң мудапийә министирлири икки дөләт оттурисидики өз-ара чүшинишни илгири сүрүшниң муһимлиқини, ихтилапниң һечкимгә пайдилиқ әмәсликини, шуңа чоқум диялог қаналлирини очуқ қоюшниң әһмийитини тәкитләшкән. Әмма йиғинниң ахириқи күнлиридә кәйпиятниң җиддийлишип, сөз урушиниң юқири пәллигә чиқиши, америка-хитай арисидики җиддийликни толуқ намайән қилип бәргән.

“америка ташқий сиясәт кеңиши” (AMERICAN FOREIGN POLICY COUNCIL) ниң тәтқиқатчиси майкил соболик бу һәқтә радийомизға қилған сөзидә, һазир американиң күчлүк туридиған пәйти икәнликини, чүнки һазир хитайниң американиң тәйвәнни қоғдаш ирадисини синаватқанлиқини ейтти.

У бизгә елхәт арқилиқ қайтурған инкасида мундақ дегән: “хитай компартийәси американиң тәйвәнни қоғдаш мәсилисидики ирадисини синаватиду. Шуңа америка бейҗиңниң тәйвәндин өч елиш характерлиқ һәрикитиниң ақивитини хитайға наһайити ениқ билдүрүши керәк. Америка тәйвәнни қоғдайдиған вә шәрқий асияниң тинчлиқини қоғдайдиған бирдинбир күчлүк дөләт. Һазир ши җинпиңға юмшақ муамилә қилидиған пәйт әмәс! һазир хитай иқтисадиниң ешиш сүрити астилаватқан вақит болғачқа, хитай зиддийәтни әң төвән чәккә чүшүрүп туруп, өткәлдин өтүвелишкә тиришиватиду.”

CNN Телевизийәсиниң ейтишичә, бу үч күнлүк йиғин җәрянида хитай тәрәп-тәрәптин тәнқидкә учриған болуп, австралийә вә канадаму бу йиғинда хитайниң хәлқара қанунларға хилап һәрикәтлирини қаттиқ әйиблигән.

Японийә баш министири фумио кишида йиғинниң биринчи күнидики нутуқида хитайниң исмини тилға алмай туруп, асияниң хәвпсизлик вәзийити һазир токйониң дөләт мудапийә хамчотини зор дәриҗидә көпәйтишкә вә һәрбий һазирлиқлирини техиму күчәйтип йеңи типтики мудпийә вә зәрбә бериш қораллирини сетивелишқа мәҗбурлаватиду,” дегән.

Әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, “шаңрила асия хәвпсизлик диялоги” район бихәтәрликигә мунасивәтлик мәсилиләрни диялог билән һәл қилиш, болупму америка билән хитай арисидики ихтилапларни тенчлиқ билән һәл қилиш нишани билән башланған болсиму, әмма икки дөләтниң позитсийәси бундақ бир еһтималлиқниң барғансери азийиватқанлиқини көрситип беридикән.

У мундақ деди: “20 йилдин бери, бу йиғинда америка билән хитай дөләт мудапийә министирлири арисида талаш-тартишлар барғансери шиддәтлик түс еливатиду. Һазирқи хитай америкаға барғансери чоң сөзләйдиған болди. Хитайниң зорийиши районда муқимсизлиқ пәйда қиливатиду, чүнки хитай әмәлдари бир қетимлиқ сөзидә очуқ қилип: силәр кичик дөләт, бизгә бойсунуңлар, дегән. Хәлқара мунасивәтләрдә бундақ гәпләр зораванлиқ дәп қарилиду. Хитайниң зорийиши билән райондики тәңпуңлуқлар өзгирип, нурғун мәсилиләр буниңға әгишип чиқти. Райондики дөләтләр болса америка билән хитай арисида уруш болуп қалса, өзлириниң оттурида зиян тартишидин әнсирәйду. Бир һесабта сингапор бу йиғинни мана мушу сәвәбтин орунлаштурған иди. Әмма бу йиллиқ йиғиндики талаш-тартишларға қарайдиған болсақ, гәпләр барғансери қаттиқлишиватиду. Шуңа кишиләрдә америка-хитай бу җедәлни уруш билән ахирлаштураму-қандақ, дәйдиған әнсирәшләр күчийиватиду.”

Мәзкур йиғинда америка дөләт мудапийә министири остин, американиң һинди-тенч окян райониниң муқимлиқиға, деңиз вә һава йоллириниң хәлқара қанунлар асасида һәммигә очуқ болушиға капаләтлик қилидиғанлиқини; буниң үчүн австралийә, японийә вә һиндистан қатарлиқ шерик дөләтлири билән һәр тәрәплик һәмкарлиқни күчәйтиватқанлиқини билдүргән.

Хитай дөләт мудапийә министири вей феңхе өзиниң нутуқида “бәзи чоң күчләр очуқ деңиздики су йоли әркинликини баһанә қилип туруп, зомигәрлик қиливатиду. Бизни асиядики дөләтләргә яман көрситиватиду, әмәлийәттә зомигәрниң кимлики һәммигә аян,” дегән.

У йәнә “әгәр мәқситиңлар һәмкарлишиш болса, биз өз-ара мәнпәәт йәткүзүш вә тәң пайда елишни тәшәббус қилимиз. Әгәр мәқситиңлар қаршилишиш болса, у һалда биз ахириғичә күрәш қилимиз,” дегәндәк сөзләрни қилған.

Майкил соболик әпәнди радийомизға қилған сөзидә, американиңму өз мәйданини очуқ билдүрүши керәкликини тәкитләп, мундақ деди: “американиңму хитайниң сөзлирини синайдиған вә униң бу тәһдит оюнлириниң раст-ялғанлиқини синақ қилип бақидиған пурсити бар. Бизниң инкасимиз интайин ениқ болуши керәк, у болсиму-америка зомигәрләргә һәргиз йол қоймайдиғанлиқини ениқ билдүрүши керәк!”

“шаңрила асия хәвпсизликлик диялоги” йиғини һәр йили бир қетим мустәқил ақиллар мәркәзлиридин болған “хәлқара истратегийәлик тәтқиқат мәркизи” (IISS) тәрипидин сингапорда өткүзүлидиған һөкүмәтләр ара хәвпсизликлик йиғини болуп, бу йиғинға адәттә асия-тинч окян дөләтлириниң дөләт мудапийә министирлири, министирлиқларниң даимлиқ башлиқлири вә һәрбий башлиқлири қатнишидикән. Бу мунбәрниң исми сингапордики “шаңрила меһманханиси” дин кәлгән болуп, 2002-йилдин башлап өткүзүлүп кәлмәктә.