“Shein” ning jawabkarliqtin qéchish taktikisi en'gliye parlaméntida meghlup boldi
2025.01.10

Xitayda ishlen'gen kiyim-kéchek we zibu-zinnet mehsulatlirini erzan bahada sétip, téz arida dunyaning herqaysi jaylirida moda bolushqa bashlighan “Shéyin” (Shein) markisi yéqindin buyan uning teminlesh zenjiridiki Uyghur éli bilen baghlinishliq bolghan paxta we mejburiy emgek mesilisi tüpeylidin eyibleshlerge uchrap kelmekte.
Gherb dunyasi, jümlidin herqaysi kishilik hoquq teshkilatliri xitay hökümitini Uyghur élidiki irqi qirghinchiliq we mejburiy emgek qatarliq éghir kishilik hoquq depsendichilik qilmishliri bilen eyiblewatqan bir peytte, “Shéyin” we “Tému” (Temu) din ibaret bu ikki moda kiyim shirkiti tézla dunyada bazar tépishqa bashlighan.
Xelq'araliq taratqulardin BBC, “Muhapizetchi” (The Guardian) qatarliqlarning xewerliride déyilishiche, “Shéyin” guruhining yawropadiki bash ishtabning adwokati ju yinen-7yanwar londonda en'gliye parlaméntning tijaret we tashqi soda komitétining guwahliq yighinida “Shéyin” shirkitining mehsulatlirida “Shinjang paxtisi” we Uyghur mejburiy emgiki bar-yoqluqi toghrisidiki jiddiy so'allargha duch kelgen. Halbuki u so'allargha jawab bérishni ashkara ret qilghan.
Ju yinen bu heqtiki so'allargha qarita mundaq dégen: “Méningche. . . Siyasiy-jughrapiyelik munazirige baha bérishimiz muwapiq emes. Biz özimiz ishlewatqan döletlerning qanun-nizamlirigha emel qilimiz, biz en'gliye qanunighimu emel qilimiz”.
Uyghur élidiki mejburiy emgek bilen chétishliq dep qariliwatqan “Shéyin” shirkiti eslide nyu-york pay chéki bazirigha kirishke urun'ghan bolsimu, amérikidiki her sahening küchlük qarshiliqi tüpeylidin london pay chéki bazirigha kirishke mejbur bolghanidi. Londondiki bu qétimliq guwahliq yighinida “Shéyn” ning 2025-yili birinchi pesilde london aksiye bazirida 50 milyard fond-stérling (62 milyard dollar) qimmitidiki pay chékini bazargha sélishqa teyyarliq qiliwatqanliqi bildürülgen.
Melum bolushiche, “Shéyin” guruhi 2012-yili xitayda qurulghan bolsimu, özlirining bash ishtabini sin'gaporda tesis qilghan hemde téz sür'ette dunyawi markigha aylan'ghan. Ularning mehsulatliri bolsa 150 tin artuq döletke toshulghan. 2024-Yili öktebirde “Shéyin” guruhi en'gliyediki paydisining bir qatlan'ghanliqi, sétish sommisining 40 pirsentke yéqin éship, bir yérim milyard fond-stérlinggha yetkenlikini jakarlighan.
“Shéyin” guruhining adwokati ju yinenning guwahliq yighinida paxta we mejburiy emgek heqqidiki so'allargha jawab bérishni ret qilishi en'gliye parlamént ezalirining ghezipini qozghighan. Parlamént ezaliri uni “Xupsenlik qildi” dep eyibligen.
Birleshme agéntliqining bu heqtiki xewirige asaslan'ghanda, komitét re'isi li'am birné mezkur komitétning ju yinen teminligen uchurning kemchillikidin “Chöchüp ketken” likini éytqan. Shundaqla uning bayanatini “Parlamént ezalirigha ‛shéyin‚ ning teminlesh zenjirining mukemmellikige ishench qilalmaydighanliqini bildürgenlik” dégen.
En'gliye parlaméntining ezasi charli maynard (Charlie Maynard) bu heqte mundaq dégen: “Siyasetchiler ju yinendin ‛shéyinning malliri xitay paxtisini ishlitemdu?‚ dep shunche addiy bir so'alni sorighan bolsimu, u bizge udul yaki neq jawabni bermidi؛ bilip turup bilmeske saldi, quruq gep qilip, hörmetsizlik qildi؛ jawab bérishtin özini qachurdi, xupsenlik bilen gep yorghilatti”.
Xewerde déyilishiche, ju yinen eslide Uyghurlarni mejburiy emgekke sélish eng éghir bolghan rayonda ishlepchiqirilghan “Shinjang paxtisi” heqqidiki bir matériyal bilen teminlen'gen iken. Emma u bu matériyallarning en'gliyediki “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish herikiti” teshkilati teripidin retlen'genlikini, uning “Shéyin” bilen héchqandaq alaqisi yoqluqini éytqan. U yene “Shéyin” shirkitining en'gliyening pay chéki bazirigha kirishke heqliq shirket ikenlikini, en'gliyening “Zamaniwi qulluqni cheklesh nizamnamisi” ge xilap héchqandaq qilmishining yoqluqini ilgiri sürgen.
U “Shéyin” shirkitining mejburiy emgek bilen chétishliq dep guman qilin'ghan her qandaq shirket bilen toxtamlashmighanliqini éytqan bolsimu, emma mal teminligüchi 140 shirkettin qaysilirining Uyghur élidin chiqqan paxtilarni chekligenlikini dep bérelmigen.
BBC Qatarliq metbu'atlarda tekitlinishiche, bu qararning tesiri intayin chong. Téximu muhimi u xelq'araning mejburiy emgekke qarshi turush tirishchanliqigha buzghunchiliq qilip, en'gliyening nazaret qilip bashqurush ölchimige bolghan ishenchini ajizlitidu. Yene bir yaqtin london shehirining “Shirketlerning natoghra istiligha qarshi turidighan pul-mu'amile merkizi” dégen namigha dagh chüshüridu.
Birleshme agéntliqning xewiride éytilishiche, “Shéyin” shirkitining yawropadiki bash meslihetchisi ju yinen 7-yanwardiki guwahliq yighinida teminlesh zenjiri toghrisidiki so'allargha jawab bérish salahiyiti yoqluqini qayta-qayta tekrarlighandin kéyin shirketning bu mesilige qarita kelgüside yazma jawab bilen teminlishi mumkinlikini éytqan. Komitét re'isi li'am birné yene mundaq dégen: “Bu komitét london aksiye bazirigha paychiki salmaqchi bolghan shirketning ispatlirining kemlikidin intayin endishe qildi. ‛shéyin‚ shirkiti parlamént ezalirigha mehsulatning qeyerde ishlepchiqirilidighanliqi yaki teminlesh zenjiridiki ishchilarning ehwali mesiliside héchqandaq ishench bérelmidi”.
Roytérs agéntliqining 12-dékabirdiki xewirige asaslan'ghanda, en'gliye pul-mu'amile nazaret idarisi xitayning moda kiyim-kéchek parche sétish shirkiti bolghan “Shéyin” guruhining pay chékini ammigha sétish (IPO) ni testiqlashning sozulup kétiwatqanliqini bildürgen. Shuning bilen bir waqitta en'gliye pul-mu'amile nazaret idarisining “Shéyin” ning teminlesh zenjirini nazaret qiliwatqanliqini we Uyghurlarning kishilik hoquqini qoghdash guruppilirining eyibleshliri tüpeyli “Shéyin” gha munasiwetlik qanuniy xeterni bahalawatqanliqini ilgiri sürgen.
Xewerde yene ichki ishlar ministirliqining musteqil nazaret qilish orgini bolghan “Zamaniwi qulluqqa qarshi turush komitéti” mu mal bilen teminligüchilerning emgekke da'ir pa'aliyetliri toghrisidiki eyibleshler tüpeylidin hökümet ichide “Shéyin” shirkitining pay chékini ammigha sétishtin endishe qiliwatqanliqini tilgha alghan.
Bash shtabi nyu-yorkqa jaylashqan “Xitaydiki kishilik hoquq” ( Human Rights in China) teshkilatining bu heqte élan qilghan maqaliside körsitilishiche, “Shéyin” guruhi izchil türde “Shinjang paxtisi” we Uyghurlarning mejburiy emgiki bilen eyiblinip tekshürüshke duch kelmekte. Bu talash-tartishlar uning nyu-york aksiye bazirigha pay chéki sélish arzusini buzup tashlighan bolsa, hazir uning london aksiye bazirigha kirish arzusining emelge éshishigha tosuq peyda qilidiken. Tekshürüshler bolsa “Shéyin” shirkiti namida dunyaning herqaysi jaylirida keng sétiliwatqan moda kiyim-kécheklerning xelq'arada “Shinjang paxtisi” dep tonulidighan paxtida ishlepchiqirilghanliqi, bu paxtilarning bolsa Uyghurlarning mejburiy emgiki asasida térilidighanliqini körsitip kelgen.
Bu heqte en'gliye “Muhapizetchi” torining 26-iyundiki xewiride éytilishiche, “Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish herikiti” teshkilati “Shéyin” shirkitining Uyghur rayonida mejburiy kéwez térishqa sélin'ghan Uyghurlarning qan-teri bedilige ishlepchiqirilghan paxta mehsulatlirini ishlitidighanliqini, bundaq shirketning paylirini aksiye bazirigha kirgüzüshke bolmaydighanliqini otturigha qoyup, uninggha qanuniy yollar arqiliq qarshi chiqishqa bashlighan. Londondiki mezkur teshkilatning re'isi rehime mexmut xanim “Shéyin” shirkitining guwahliq yighinidiki meghlubiyitini “Shéyin guruhini en'gliye aksiye baziridinmu yiraqlashturushta chong tesiri bolidu” dep qaraydu.
“Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning tashqi munasiwetler xadimi jaya patak (Jaya Pathak) bu qétimqi guwahliq yighinida ju yinenning “Shinjang paxtisi” we Uyghur mejburiy emgiki toghrisidiki so'allargha jawab bérishni ret qilishi heqqide oylighanlirini biz bilen ortaqlashti. Uning bu heqte radiyomizgha élxet arqiliq yollighan jawabida mundaq déyilidu:
“Eger ‛shéyin‚ guruhi öz mehsulatliri toghrisidiki so'allargha jawab bérishtin özini qachurush yoli bilen heqiqetni yoshurushni oylighan bolsa, bu ularning uchigha chiqqan hamaqetlikini körsitidu. Ularning en'gliye soda komitétidiki peskeshlerche ipadisi netijiside komitét ezaliri ‛shéyin‚ning teminlesh zenjirining saghlamliqigha bolghan ishenchini yoqatti. ‛shéyin‚ning kiyim-kécheklirining ‛shinjang paxtisi‚ ishletkenliki alliqachan ispatlan'ghan ish. En'gliye istémalchiliri ularning mehsulatlirining Uyghur mejburiy emgikige chétishliq yaki emeslikini bilishke heqliq. En'gliye parlamént ezaliri shübhisizki bu mesilide ochuq-ashkara bolushni telep qilidu”.
Xewerlerge qarighanda, “Shéyin” guruhining pay chékini londonda bazargha sélinishini telep qilishi en'gliyediki her saheni endishige séliwatqanda kishilik hoquq teshkilatliri en'gliye pul-mu'amile bashqurush orginigha chaqiriq qilip, “Shéyin” pay chékining london aksiye bazirida peyda bolushini tosushni telep qilip kelmekte.