“Sherqiy türkistan jumhuriyiti” xatirisi amérika dölet mejliside ötküzüldi

1933-We 1944-yilliri oxshash bolghan 12-noyabir künide qurulghan “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” Uyghurlarning hazirqi zaman tarixidiki eng shereplik sehipilerni teshkil qilidu. Shu sewebtinmu bu iptixarliq tarixni eslesh imkaniyiti bolghan muhajirettiki Uyghurlar bu künni her yili oxshimighan pa'aliyetler arqiliq xatirilep kelmekte. Amérika Uyghur birleshmisi (UAA) ning köp tereplime tirishchanliqida 2024-yilliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ni xatirilesh pa'aliyitining 12-noyabir küni kechqurun amérika dölet mejliside ötküzülüshi buningdiki yéngi bir tereqqiyat süpitide her saheni shadlandurdi.

Bu yilliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” xatirisi yillardikige oxshashla amérika dölet shé'iri we “Sherqiy türkistan marshi” bilen bashlandi. Xatirilesh pa'aliyitige qatnishish üchün kelgen méhmanlarning köplükidin zalgha sighmighanlar ishikning téshighiche turup ketken bolup, kishiler arisida nöwettiki amérika hökümitide wezipe ötewatqanlar we ötigenlerning orun alghanliqi alahide közge chéliqatti. Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebirning qarshi élish nutqidin kéyin yighin ehlining ikki qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” heqqide téximu toluqraq chüshenchige ige bolushi üchün qoyup bérilgen qisqa filim yalghuz bu jumhuriyetler heqqidila emes, belki Uyghurlarning ottura asiya tarixidiki eng qedimiy medeniyetlik bir xelq bolghanliqidek ré'alliqnimu janliq yosunda namayan qilip bergen idi. Bolupmu 1933-yili qurulghan “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning eyni waqitta yéngidin qurulghan türkiye jumhuriyitidin qalsila türkiy xelqlerning birdinbir musteqil jumhuriyiti bolup qalghanliqi, jumhuriyetning özige xas bayriqi, asasiy qanuni, pasporti, shuningdek mukemmel dölet bashqurush sistémisigha ige bolghanliqi, ikkinchi qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning bolsa bulardin bashqa musteqil armiyesi, köp tilliq axbarat wasitiliri, özige xas pul we pochta markiliri qatarliqlarni ishletkenliki tepsiliy bayan qilindi. Filimda bayan qilinishiche, Uyghurlarning musteqilliq arzuliri xitay bilen sowét ittipaqi otturisidiki soda kélishimlirining sayiside tozup tügigen bolsimu, mushu qisqighine tarixiy musape arqiliq Uyghurlar özlirining démokratiye asasida musteqil bir döletni bimalal élip mangalaydighanliqi toluq namayan qilip bergen. Shu sewebtinmu eyni waqittiki Uyghur dahiysi exmetjan qasimi “Amérika xelqi öz erkinliki üchün küresh qiliwatqanda bizning söygümiz ular bilen birge. Tomas jéfférson we jorj washin'gtonni amérika xelqi qanchilik hörmetlise bizmu shundaq hörmetleymiz” dégen.

Amérika awam palatasining sabiq re'isi nensi pélosi (Nancy Pelosi) xanim shunche jiddiy xizmet aldirashliqidin alayiten waqit chiqirip bu qétimqi xatirilesh murasimigha qatnishishqa kelgen bolup, yighin ehli uni yüksek éhtiram bilen kütüwaldi. Nensi pélosi xanim “Sherqiy türkistan jumhuriyet xatirisi” küni bilen köpchilikni qutluqlap, Uyghurlar heqqidiki bu qisqa filimdin Uyghurlarning qandaq bir ésil millet ikenlikini körüwélishqa bolidighanliqini alahide eskertti. Uning qarishiche, mushundaq bir munewwer millet xitay kompartiyesining hökümranliqida hazir milyonlap lagérgha qamilishtek insaniyetke qarshi jinayet we qirghin qilinishqa duch kelmekte. Del shundaq bolghanliqi üchün baydin hökümiti bu heqte bezi emeliy qedemlerni aldi: amérika awam palatasi Uyghurlar heqqidiki üch qanun layihesini mutleq üstün awaz bilen maqullidi. Meyli xitay hökümiti bu kishilerni türmilerge qamiwétish yaki “Jinayetlirini iqrar qilish” qa mejburlishidin qet'iynezer lagérlardiki bu kishiler héchqachan untulmaydu. Amérika dölet mejlisidiki ikki partiye Uyghurlar mesiliside izchil oxshash pikir asasida ish köridu. Chünki xitay bilen bolghan mu'amilide iqtisadiy menpe'et üstünlükni igiliwalsa u halda amérika qoshma ishtatliri özlirining kishilik hoquq toghrisida söz qilishtek yétekchilik ornini yoqitip qoyidu.

Nensiy pélosi xanimning éytishiche, donald tramp pirézidént waqtida “20 Dölet bashliqliri yighini” (G20) gha qatnishish üchün yaponiyege barghan. Shi jinpingningmu bu yighin'gha qatnishidighanliqini bilidighan nensiy pélosi xanim yighindin awwal donald trampqa “Shi jinping bilen körüshkende Uyghurlarning ‛terbiyelesh merkezliri‚ ge minglap qamiliwatqanliqini tilgha alsingiz” dégen. Etisi shi jinping bilen bolghan söhbette donald tramp Uyghurlar mesilisini ashu teriqide otturigha qoyghanda shi jinping közini parqiritip turup “Uyghurlar bu eslihelerni yaxshi köridu” dep jawab bergen. Ene shu teriqide amérika tewesidimu xitay hökümitining köpligen “Dostliri” mewjut bolup, ular izchil Uyghurlarni térrorluqta eyiblep kelmekte. Shunga téximu köp amérika xelqini Uyghurlar heqqide chüshenchige ige qilish bekmu muhim. Bu jehette krist smis, jim mekgowérn, marko rubiyo, jéf mérkéléy qatarliqlar ikki partiyening Uyghurlar mesilisidiki ortaqliqini janliq rewishte körsitip kelmekte. Shunga u amérika bayriqining mushu zémindila emes, pütün dunya miqyasida azadliq we adaletke simwol bolup qélishini ümid qilidu.

Nensi pélosi xanimning sözliri yighin ehlining qizghin alqishigha érishti. Shuningdek dunya Uyghur qurultiyi (d u q) ning sabiq re'isi rabiye qadir xanim Uyghurlargha wakaliten nensi pélosi xanimgha ton kiydürgende zalda güldüras alqish yangridi.

Bu qétimqi xatirilesh murasimigha qatnashmaqchi bolghanlardin “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isliridin kiristofér simis bolup, kütülmigen xizmet tüpeylidin pa'aliyetke kélelmidi. Shunga uning bayanatini mezkur komitétning xizmetchiler diréktori péri tozi ependi wakaliten oqup ötti. Uningdiki “Uyghurlarning azab chékiwatqanliqini yaxshi bilimiz. Shunga biz herqachan siler bilen blle. Biz birlikte qirghinchiliqqa qarshi bu japaliq musapide hemkarliship ish körsek jezmen yéngip chiqimiz. Jumhuriyet bayrimigha mubarek bolsun” dégen sözler yighin ehlining qizghin alqishigha érishti. Yéngi nöwetlik hökümette tashqi ishlar ministiri bolushqa körsitilgen kéngesh palata ezasi marko rubiyu ependi xizmet jiddiyliki tüpeylidin biwasite pa'aliyetke qatnishalmidi. Uning ishxanisidiki elnigar iltebir uninggha wakaliten oqup ötken bayanatta umu Uyghurlar duch kéliwatqan qirghinchiliqni hemde buninggha qarshi téximu emeliy we küchlük bolghan tedbirlerni élish lazimliqini eskertken. Kéngesh palata ezasi, “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isliridin jéf mérkéliy ependimu saylamdin kéyinki xizmet orunlashturmisi tüpeylidin xatirilesh pa'aliyitige qatnishalmay özining bash meslihetchisi tod stayinni pa'aliyetke ewetken bayanatni oqup ötüshke orunlashturghan. Uning éytishiche, hazirgha qeder xitay hökümiti ijra qiliwatqan Uyghur qirghinchiliqi heqqide bezi qedemler élin'ghan bolsimu, xitay téxi peylidin yan'ghini yoq. Shunga yéngi hökümet bu jehette téximu küchlük tedbirlerni élishi lazim. Bu hal pa'aliyette alahide söz qilghan dölet mejlisi ezasi tam swazining bayanliridinmu orun aldi.

Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlarni ilmiy yosunda bayan qilip bergen alimlardin jorj washin'gton uniwérsitétining piroféssori shan robérts we érik shlusél amérika siyasiy qatlimidiki ikki partiyening Uyghurlar mesiliside oxshash mewqede bolghanliqidin bekmu minnetdar bolghan kishilerning jümlisidindur. Ular özlirige bérilgen söz nöwitide “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” ning eyni waqitta dunyadiki tunji islam jumhuriyiti bolup qalghanliqini, shuningdek her ikki jumhuriyetning xitay bilen sowét ittipaqi otturisidiki menpe'et sodisining qurbani süpitide weyran qilin'ghanliqini sözlep ötti. Ularning éytishiche, bu jumhuriyetler arqiliq Uyghurlar özlirining musteqil ish köreleydighanliqini, öz teqdirini özi belgileshning höddisidin chiqalaydighanliqini, shuningdek eyni waqittila ghuljida éléktir chiraghlarni yollargha ornitip, marozhni yégech kino körgen'ge oxshash öz zamanisining tereqqiyat sewiyeside yashiyalaydighanliqini, mes'ud sabiri, exmetjan qasimi, gülendem abistaygha oxshash her sahediki munewwer shexslerni yaritalaydighanliqini ispatlighan. Nöwette xitay hökümiti bu xildiki “Öz teqdirini özi belgilesh” ni, Uyghurlarning we ularning tarixtiki jumhuriyetlirining mewjutluqini pütünley inkar qilip, qirghinchiliqni ewj aldurghan. Ularning qarishiche, “Musteqil Uyghur dölitining haman bir küni sherqiy türkistanda mewjut bolush-bolmasliqi” heqqide héchkimmu késip birnerse déyelmisimu emma xitay hökümitining bu tarixni untuldurush yolidiki barliq urunushliri héchqachan emelge ashmaydu, Uyghurlarmu buningliq bilenla dunyadin tügep ketmeydu, ularning ikki qétimliq “Sherqiy türkistan jumhuriyiti” heqqidiki xatirilirimu xireliship qalmaydu. Téximu muhimi “Ötmüshning kelgüsidin bésharet bérishi” sheklide bizge téximu köp hadisilerdin xewer béridu.

Uyghur qirghinchiliqi hazirqidek amérika siyasiy saheside hemmeylen üchün ortaq bir mesile bolghandek, buninggha qarshi téximu keng birliksep hasil qilishning muhimliqi amérika qoshma ishtatliri (a q sh) ning birleshken döletler teshkilati (b d t) da turushluq sabiq bash elchisi kélléy kurrining sözliride alahide orun aldi. U xitayning basturushlirigha duch kéliwatqan Uyghurlar, tibetler, mongghullar we xongkongluqlarning mustebit tüzümge qarshi bir yengdin qol chiqirishining muhimliqini tekitlesh bilen birge muhajiret hayatida Uyghur qirghinchiliqini pash qilishqa töhpe qoshqan shahitlar, lagér tutqunliri, pa'aliyetchiler we mutexessislerge teshekkür éytti.

D u q ning sabiq re'isi rabiye qadir xanim, d u q ijra'iye komitétining re'isi roshen abbas, Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat qatarliqlarmu bu mesilidiki qarashlirini bayan qilip, zor düshmen téximu zor shumluqlarni pilan qiliwatqanda uning qurbanliri boluwatqan kishilerning uyul tashtek ittipaqlishishining muhimliqini alahide eskertti.

Pa'aliyetning axirida “Ghemguzar ana” ana til mektipining oqughuchiliri merhum sen'etkar küresh küsenning “Atlanduq” namliq naxshisini xor sheklide orunlap Uyghurlarning zulumgha bash egmes iradisini we hörlükke bolghan teshnaliqini ipadilidi. Yash naxshichi xeyrinisa qilich dutarning tengkesh qilishida lagérdiki naxshichi abduréhim héyt muzika ishligen merhum sha'ir ehmed ziya'ining “El-yurt üchün” namliq naxshini orunlap Uyghurlarning weten we xelq üchün hemmidin waz kéchish arzusini namayan qildi.

Pa'aliyetning axirida amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir ayrim ziyaritimizni qobul qilip, bu pa'aliyetning amérika dölet mejlisige orunlashturulushi heqqide qisqiche chüshenche berdi.

Uyghur jama'iti teyyarlap kelgen köp xil Uyghur ta'amliri pa'aliyet ishtirakchilirigha Uyghurlar heqqide yene bir meydan janliq ders bolush bilen birge, hemmeylenning hayajanliq harduqigha chong derman boldi.