Shi jinping qazaqistan prézidéntining naraziliq herikitini basturushini qollidi

Xitay re'isi shi jinping qazaqistan prézidénti qasim jumart toqayéfni kütüwélish murasimida. 2019-Yili 11-séntebir, béyjing.

Xitay, qazaqistanning gherbiy-jenubidiki jana'uzén shehiride 2-yanwar küni partlighan naraziliq herikiti pütün memliketke kéngiyip toqunushqa aylan'ghan, rusiye bashchiliqidiki “Kolléktip bixeterlik shertnamisi” teshkilati qoshun chiqirip, hökümetning naraziliqni basturushigha yardem bérishining arqisidinla qazaqistan weziyitige pozitsiye bildürgen. Xitay hökümet taratqulirining xewer qilishiche, xitay re'isi shi jinping 7-yanwar küni qazaqistan prézidénti toqayéf bilen téléfonda sözliship, toqayéfni qollaydighanliqi éytqan.

Toqayéf buning aldida rusiye prézidénti putinning qollishigha érishkenidi. Shi jinping xitayning herqandaq küchning qazaqistanning muqimliqigha buzghunchiliq qilishi, bixeterlikige tehdit sélishi, qazaqistan xelqining tinch turmushigha buzghunchiliq qilishigha qet'iy qarshi turidighanliqini bildürgen. Xitayning 5 kündek saqlap, “Kolléktip bixeterlik shertnamisi” teshkilati qazaqistan'gha qoshun kirgüzgendin kéyin uninggha pozitsiye bildürüshining sewebi melum emes.

Lékin mutexessislerning éytishiche, xitay qazaqistanda herqandaq ‍özgirish bolushini xalimisimu, biraq u weziyetning yölinishi aydinglashqan'gha qeder uninggha qarita ashkara pozitsiye bildürmigen. Kanadaliq mutexessis, “Ra'ul wallénbérg kishilik hoquq merkizi” ning adwokati yuna di'amond, xitay hökümitining bu herikiti heyran qararliq emeslikini bildürdi. Uning éytishiche, xitay özining qazaqistandek eng muhim qoshnisi bolghan bir dölette démokratik özgirish bolushini xalimaydiken.

Yuna di'amond mundaq dédi: “Xitayning dunyadiki döletler ichide erkinlik bolmighan mustebit ellerning teripini tutushi heyran qalarliq emes. Xitayning dunyadiki eng mustebit dölet bolush tebi'itidin qarighanda, shundaqla qazaqistanningmu mustebit dölet ikenlikini nezerde tutqanda xitayning herikitini heyran qalarliq dégili bolmaydu. Xitayning özige ittipaqdash bolghan hökümetlerni qoghdap qélishqa, bolupmu qazaqistandek intayin muhim bir rayondiki, uninggha chégridash bolghan bir hakimiyetni qoghdap qélishqa urunushi éniq” dédi.

Yene bezi mutexessislerning éytishiche, qazaqistan weziyiti xitayning gé'o-istratégiye, bixeterlik, kishilik hoquq, sherqiy türkistan qatarliq mesililerdiki menpe'etigila emes, belki soda-iqtisadiy menpe'etigimu chétilidiken. Amérikadiki jorji washin'gton uniwérsitéti xelq'ara tereqqiyat tetqiqat programmisining diréktori, proféssor shon robérts, qazaqistan weziyiti xitayning meblighi we uning xam-eshya teminat zenjirige taqishidighanliqini bildürdi.

Shon robérts mundaq deydu: “Méning perez qilishimche xitay hökümiti choqum (qazaqistan) weziyitidin intayin endishe qiliwatidu. Chünki, qirghizistandek döletlerge oxshimaydighan yéri, xitayning qazaqistanda körünerlik miqdarda sana'et we xam matériyallargha salghan meblighi bar. Ilgiri bu bayliqlarni xitay shirketlirige sétishta parixorluq yüz bergenlikige da'ir so'allar bolghan”.

Shon robértsning éytishiche, herqandaq bir hökümet özgirish bu kélishimlerdiki shertlerni qayta muzakire qilish teleplirini keltürüp chiqirishi mumkin iken.

U, buning xitay yadro sana'itining teminat zenjirigimu chétilishi mümkinlikini bildürdi.

Shon robérts: “Buning yadro éléktr istansilirinimu öz ichige élish mumkinchiliki bar. Qazaqistan yadro éléktr istanslirini uran bilen teminlesh türlirini tereqqiy qildurghan. Xitay hökümiti yaki xitay yadro éléktr shirketliri bu bayliqning muhim shériklirining biri. Méningche ular buning 50 pirsentige dégüdek shérik. Shunga, elwette xitay hökümiti (qazaqistan) weziyitidin we ikki dölet munasiwetlirining özgirishidin qattiq endishe qilidu” dédi.

Xitay shinxu'a agéntliqining éytishiche, shi jinping toqayéf bilen sözleshkende “Xitay tashqi küchlerning qalaymiqanchiliq chiqirish, qazaqistanda ‛renglik inqilab‚ qozghashqa urunush herikitini, shundaqla xitay bilen qazaqistan dostluqigha ziyan yetküzüsh, ikki döletning hemkarliqini buzush urunushini qet'iy ret qilidu” dégen. Biraq xewerde, qazaqistanda qalaymiqanchiliq chiqarmaqchi bolghan, renglik inqilab élip barmaqchi bolghan, xitay-qazaqistan dostluqini buzushqa urun'ghan “Tashqi küchler” ning kim ikenliki éytilmighan.

U yene toqayéfning namayishchilarni basturghanliqini qollap, uning “Halqiliq peytte hel qilghuch we ünümlük heriket qollan'ghanliqi, weziyetni tézdin tinchlandurup, dölet erbabliridek mes'uliyet tuyghusini namayan qilghanliqi” ni éytqan. Biraq adwokat yuna di'‍amondning shi jinping toqayéfni ashkara qollishi, qazaqistanda özgirish bolushidin endishe qilishidiki yene bir seweb Uyghur rayonidiki “Irqiy qirghinchiliq” bilen munasiwetlik iken.

Yuna di'amond xitayning mewjut qazaqistan hökümiti arqiliq Uyghurlar rayonida yüz bériwatqan qirghinchiliqqa a'it uchurlarni kontrol dawamliq kontrol qilmaqchi boluwatqanliqini bildürdi.

Yuna di'amond mundaq dédi: “Méningche bu alahide endishe qilarliq nuqta. Chünki, lagérdin qoyup bérilgen, köp qismini qazaqlar teshkil qilidighan nurghun shahitlarning ichidiki beziler, shinjangdiki lagérlarda qandaq ishlarning yüz bergenlikige guwahliq béridighan muhim menbedur. Bu diqqet qilarliq nuqta, chünki xitay hayatta qalghan bu kishilergimu kontrolluqni kücheytmekchi boluwatidu. Ulargha bixeterlik tehditi sélip, lagérlarning shara'iti heqqide sözlesh iqtidarida tosmaqchi boluwatidu.”

Yuna di'amondning körsitishiche, Uyghur élide yüz bériwatqan wehshiylikke alaqidar uchurlarni kontrol qilish xitayning qazaqistan'gha qaratqan siyasitining bir parchisi iken. U: “Xitayning shinjangda yüz bériwatqan wehshiyliklerge da'ir uchurlarning tarqilishini kontrol qilish bu diplomatiyening bir parchisi. Elwette, xitay qazaqistanda yashaydighan lagér shahitlirini uning bilen hemkarlishidighan bir hökümet arqiliq kontrol qilishqa tirishidu” dédi.

Prézidént toqayéf shi jinping bilen sözle'ishken del shu küni qazaqistan amanliq küchlirige buyruq chüshürüp, héchqandaq agahlandurush bermey oq chiqirish buyruqi bergen. Toqayéfning éytishiche, almuta shehiri 20 ming banditning hujumigha uchrighan bolup, “Térrorchilar chet'elde terbiyelen'gen” iken. Biraq toqayéf buninggha a'it héchqandaq delil körsetmigen.

Toqayéf 7-yanwar sözligen bu heqtiki téléwiziye nutqida yene namayishchilar bilen söhbet ötküzüsh chaqiriqlirini ret qilip bu chaqiriqlarni “Quruq gep” dégen, shundaqla “Biz jinayetchiler we qatillar bilen qandaq söhbet élip barimiz” dep körsetken. Uning éytishiche, “Qorallan'ghan we yaxshi terbiye körgen yerlik yaki chet'ellik banditlar, téximu éniqini éytqanda térrorchilar birterep qilinishi kérek” iken. U “Biz ularni weyran qilishimiz, buni téz püttürüshimiz kérek” dégen.

Biraq toqayéfning amanliq küchlirige “Agahlandurush bermey oq chiqirish” buyruqi bérishi kishilik hoquq teshkilatlirini endishige saldi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining 7-yanwar élan qilghan bu heqtiki inkasida, “Qazaqi'istan da'irilirining tertipni saqlash mes'uliyiti bolsimu, biraq saqchi we qoralliq qisimlargha agahlandurush bermey oq chiqirish buyruqi bérishi qanunsiz, apetke rétsép yazghanliq. Bu oylashmay qanunsiz ‍öltürüshke yol échip béridu” déyilgen.