Shi jinpingni chüshen'genler: urush bilen tinchliq arisida

Washin'gtondin muxbirimiz eziz teyyarlidi
2023.06.12
Amérika dölet xewpsizlik kéngishining sabiq xitay ishliri diréktori mat pottin'gér xitayning Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqini tekitlidi Amérika dölet xewpsizlik kéngishining sabiq xitay ishliri diréktori mat pottin'gér(otturida) “Bir belwagh bir yol” munbirining échilish murasimida. 2017-Yili 14-may, béyjing.
REUTERS

Ötken birnechche yildin buyan dunya axbarat sahesidiki merkiziy témilarning biri amérika-xitay munasiwiti boldi. Derweqe dunyadiki eng chong ikki iqtisadiy gewde otturisidiki alaqining qandaq bolushi dunya weziyitige biwasite tesir körsitidighan bolghanliqi üchün bu halet hélihem dawam qilip kéliwatqanliqi melum. Buning bir tipik ipadisi tramp hökümitining mu'awin dölet bixeterlik meslihetchisi met pottinjér (Matt Pottinger) we “Washin'gton pochtisi” géziti béyjing ishxanisining mudiri jon pomfrét (John Pomfret) 2023-yili 29-martta amérika siyasiy sahesi eng köp oquydighan “Tashqi ishlar” zhurnilida élan qilghan “Shi jinping xitayni urushqa teyyar qilmaqta: dunya buninggha estayidil mu'amile qilishi lazim” serlewhilik maqalini chöridigen munaziride eks etti.

Amérika merkiziy istixbarat idarisi (CIA) da 35 yil xitay mesililiri boyiche ishligen istixbarat analizchisi jon kalwér (John K. Culver) ‍Özining bu qarashqa qoshulmaydighanliqini bu heqtiki reddiye maqaliside tepsiliy sherhligen hemde 6-iyun “Tashqi ishlar” zhurnilida élan qilghan. Xuddi shu künning özide met pottinjér we jon pomfrétmu oxshash zhurnalda özlirining reddiye maqalisini barawer élan qilip, jon kalwérning qarashlirini ret qilghan. “Shi jinpingni qandaq chüshinish kérek?” serlewhilik bu reddiye maqaliliri toplimi mahiyette amérika tewesidiki ikki xil pikir éqimining bir qétimliq küchlük munazirisi, dep qariliwatqanliqi melum.

Jon kalwérning qarishiche, dunyadiki eng chong iqtisadiy gewde hemde eng zor sandiki armiyeni tutup turuwatqan amérika bilen xitay birdek özlirining istratégiyelik riqabetchi salahiyitini küchlendürüwatqan hemde buning üchün herbiy quwwitini ashurush, kelgüsidiki iqtisadiy, diplomatik we herbiy toqunushlar üchün ittipaqdash izdesh bilen bend boluwatqan bolsimu bularning hemmisi peqet uzun mezgillik istratégiyelik qurulushning ipadisi, xalas. Emma bu hergizmu shi jinpingning 2023-yili féwraldiki “Herbiy seperwerlikni ashurup küreshke teyyar bolush” heqqidiki sözidin kéyinla otturigha chiqip qalghan hadise emes. Bu heqte mexsus ziyaritimizni qobul qilghan jon kalwér söhbet jeryanida amérika-xitay otturisidiki toqunushning urushqa aylinip kétish mesiliside köpligen amillarning mewjutluqini alahide tekitlidi: “Méningche amérika-xitay munasiwitidiki yadroluq mesile men ilgiri tilgha élip ötken nöwettiki istratégiyelik riqabetlishish dolqunigha qandaq shekilde ishtirak qilish mesilisidur. Biz bu mesilige ötken besh yilda urushqa tewekkül qilmay turup ishtirak qilip kelduq. Bu hal belkim ötken esirdiki soghuq urush sheklide hazirqi haletni saqlap qalghan asasta dawam qilishi mumkin. 1950-Yillarda amérika bilen sowét ittipaqi ‍otturisida düshmenlik ewjige chiqip aqiwette yadro urushi kélip chiqidighandek bir éhtimalliqning namayan bolushighiche bérip yetkenidi. Xitay bilen bolghan nöwettiki munasiwitimiz gerche bekmu chong bir meydan riqabet munasiwiti bolsimu emma biz téxi sowét ittipaqi bilen bolghan u derijidiki yadro qorallar jiddiylikige barghinimiz yoq. Hazir amérika bilen xitay otturisidiki diplomatiye munasiwiti yoqning ornida boluwatidu, hetta ular hazir bir-biri bilen gepleshmeydu. Shunga bundaq ehwalda ular otturisidiki riqabette buni cheklesh qudritige ige bolghan tedbirlerni ishqa ashurush hemde urushning xetiridin saqlinish qiyin'gha chüshidu. Shundaq bolghaniken, méningche bu yerde urushning xetiri mewjut, emma men bu urushning yüz bérishini mumkin, dep qarimaymen. Mesile shu yerdiki yadro qorallargha ige boluwatqan ikki dölet heqqide söz qiliwatqanda urushning xetirini 10 pirsent dep mölcherleshmu méningche bek yuqiri bolup kétidu”.

Jon kalwér öz maqaliside met pottinjérning “(Herbiy sahediki) bu tereqqiyatlarning némidin dérek béridighanliqigha birnerse déyishke hazir téxi baldurluq qilidu. Toqunushmu éniq yaki qash bilen kirpik ariliqida emes” dégen qarashlirini quwwetleydu. Uning qarishiche, shi jinping téxi amérika bilen urush qilish heqqide qarar alghini yoq. Shuning bilen birge shi jinpingda xitay xelq azadliq armiyesining urushqa teyyar bolghanliqi hemde ularning amérika bilen bolghan urushta ghelibe qilalishigha qarita héchqanche ishench yoq. Yene kélip teywen mesilisi izchil shi jinping üchün bir chong krizis bolup, shi jinpingning yürikidiki idiye teywen krizisini purset, dep bilish emes, eksiche bu kirizistin imkaniyetning bariche saqlinishqa merkezleshken. Chünki teywen mesilisi üchün amérika bilen urush qilish mahiyette xitay kompartiyesini balagha tiqidighan bir apet bolup, shi jinping bu nuqtini yaxshi bilidu. Emma mesilining yene bir xeterlik yüzi shuki, nawada meyli teywen yaki amérika bolsun nawada xitay hökümiti dep kéliwatqan teywen heqqidiki “Qizil siziq” tin ötüpla ketse bashqa yoli qalmighan shi jinping urush yolini tallishi éniq.

Jon kalwérning qarishiche, xitay ötken 20 yil jeryanida herbiy sahege ghayet zor meblegh sélip her yilqi herbiy xirajetning éshish sür'itini 15 pirsenttin ashurup mangghan. Emma 2009-yilidin tartip xitay iqtisadining toxtap qélishigha egiship xitay armiyesining herbiy xirajiti yérim sewiyege chüshüp qalghan. Eksiche xitayning saqchi sistémisi we bashqa bixeterlik sahesige ajratqan xirajiti herbiy xirajettin éship ketken. Gerche bu hal xitay peyda qiliwatqan herbiy tehditning mewjutluqini inkar qilmisimu xitay armiyesining herbiy xirajetni ashurush sür'iti urushqa teyyarliq qilish halitide öskini yoq.

Özining reddiye maqaliside jon kalwér hemmidin bekrek tekitligen bir ehwal shu bolghanki, xitay armiyesining nöwettiki ehwalini yatlar emes, eksiche shi jinping hemmidinmu bekrek chüshinidu. Shu sewebtinmu shi jinping 2012-yilidin tartip herbiy sahege qarita izchil “Teyyarliq” heqqide söz qilip kelgen. Bu jeryanda shi jinping otturigha qoyghan pikirlerning jewhiri “Jeng qilalaydighan hemde jengde ghelibe qilalaydighan bolush küchlük armiyening eng chong alahidiliki” dégen'ge merkezleshken. Jon kalwérning qarishiche, shi jinpingning mushu idiyesi mahiyette xitay armiyesining téxi bu sewiyege yetmigenlikige qarita otturigha chiqqan bir türlük “Yolyoruq”. 1979-Yilidiki wiyétnam urushidin buyan birer qétim muntizim urush körüp baqmighan xitay armiyesining “Jeng qilishi we ghelibe qilishi” gha ishenchi bolmighanliqtin shi jinping hoquqni qolgha alghandin buyan ministir derijilik ikki neper aliy qomandanni türmige tashlighan, nechche minglighan herbiy emeldarni “Parixorluq” jinayiti bilen “Edebligen”. Amérika-xitay otturisidiki urush mesilisi heqqide ziyaritimizni qobul qilghan xitay siyasiy analizchi chén pokong urushning éhtimalliqi peqet 50 pirsent, dep qaraydighanliqini alahide tekitleydu.

U mundaq dédidi: “Méningche, amérika bilen xitayning urush qilish éhtimalliqi 50 pirsent. Qalghan 50 pirsenti belkim soghuq urush bolushi mumkin. Ularning teyyarliq mesilisige kelsek méningche her ikki terep bundaq bir urushqa toluq teyyarliq körüp bolalmidi. Emma xitay kompartiyesining qara niyiti alliqachan teyyarlinip boldi. Shi jinpingning qara niyitimu teyyarlinip boldi. Bu jehettin alghanda shundaq déyishke boliduki, shi jinping hemmila rayon'gha qaramliq bilen béshini tiqip béqishi mumkin. U gerche mukemmelleshken bolmisimu yenila bir türlük esebiylik tüsini alghan qara niyettur. Chünki hazir shi jinping herbiy jehettin teyyarliq körüshtin bashqa, ashliq importini toxtitip xitayning ashliqta ‍özini özi teminlishini emelge ashurmaqchi boluwatidu. Buning üchün u ghayet zor kölemdiki ashliq toplash we nazaret qilish méxanizmi berpa qilip chiqti. Buning hemmisi urushning teyyarliqidin bashqa nerse emes. Buninggha yene bashqa bir talay ishlarni qoshushqa bolidu. Shunga xitayning rehberlik guruhi eqli-hushini yighiwalmisila urushning partlash éhtimalliqi xélila chong. Amérika tereptin alsaq ularmu hazir özlirining teyyarliqini püttürüwatidu: amérika hazir xitayni pütünley qorshaw sheklide iskenjige élip boldi. Yawropa ittipaqila emes, asiyadiki döletlermu bu qorshawgha ishtirak qiliwatidu. Buning hemmisi hem urushning aldini élish, yene bir tereptin urush partlap qalsa buninggha taqabil turush tedbirliridur. Eger bu urush partlimisa buni insaniyetning bexti déyishke bolidu. Emma shu haldimu amérika-xitay munasiwiti hergizmu ilgiriki sewiyege qaytmaydu. Eksiche kem dégendimu 50 pirsent éhtimalliq buning soghuq urush halitide dawam qilidighanliqini namayan qilidu”.

“Tashqi ishlar” zhurnili tehrirati jon kalwérning reddiye maqalisini élan qilishtin burun buni met pottinjérgha ewetip bergen hemde uning pikirini sorighan. Met pottnjér we jon pomfrét birlikte buninggha qarshi reddiye maqalisi yézip chiqip tehrir bölümige ewetip bergen. Shuning bilen tehrir bölümi her ikki reddiyeni 6-iyun küni tengla élan qilghan.

Met potténjir we jon pomfrétning reddiye maqaliside alahide orun alghan bir nuqta shi jinpingning zadi urush heqqide qarar élishi yaki almasliqi hésablinidu. Ularning qarishiche, shi jinpingni urush heqqide qarar almighan, dep qarash siyasetwazliq nuqtisidin alghanda natoghra pikir. Bu nuqtidin alghanda amérika, yaponiye, teywen we bashqilarning herqachan “Shi jinping aliy rehber süpitide dewran sürüwatqan mezgilde urush qilish heqqide qarar alidu” dep tesewwur qilishi danaliqtur. Chünki diktatorlarning tashqi dunya herqachan “Bundaq bolushi mumkin emes” dégen ishlarni “Posuqqide” qilip sadir qilip qoyushi tarixta köp körülgen hadise. Shi jinping köp qétimlap “Eng qedirdan dostum” dep atap kelgen wiladimiz putin öz armiyesining köp qismini ukra'ina urushida nabut qilip, aqiwette xitayning mewhum béqindisigha aylinip qalghan. Xuddi shu waqittimu nurghun siyasetchiler “Putin ukra'inagha hujum qilmaydu. Nawada ukra'inagha tajawuz qilsa ziyanning chongini tartip, xitaygha béqindi bolup qalidu” dep körsetken. Emma bu urush yenila yartilighan.

Aptorlar ukra'ina urushi mesiliside amérika we yawropa ittipaqini kolléktip halda xatalashqan, dep qaraydu. Shunga bu xil aqiwetning qayta yüz bermesliki üchün “Shi jinping temsillerde éytilghandek ‛yette ölchep bir kes‚ sheklide ish bashlashtin burun biz uning yolini tosush üchün tam soqup bolushimiz lazim” dégen idiyeni quwwetleydu. Biz bu mesile heqqide ularning köz qarishini igileshke tirishqan bolsaqmu met pottinjér özining nöwettiki xizmet jiddiyliki tüpeylidin ziyaretni qobul qilalmaydighanliqini bildürdi.

Nöwette bu xildiki munaziriler we muhakimiler oxshimighan shekilde otturigha chiqiwatqan bolup, bu heqte üzül-késil toghra bolghan bir xulasige kélish hazirche qiyin, dep qariliwatqanliqi melum.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.