Shiwéytsariye metbu'atliri: “Tijaret asasliq téma iken, Uyghurlar bilen kimning kari?”

Jenwediki b d t bash ishtabi aldida élip bérilghan birleshme namayishtin körünüsh. 2023-Yili 23-yanwar, shiwéytsariye.

19-Dékabir, shiwéytsariyediki eng chong gézit “Shiwéytsariye heptisi géziti” “Shiwéytsariye-xitay erkin soda kélishimi” ni qattiq tenqid qilip, chong hejimlik bir obzor élan qildi.

Énriko kawpmann ( Enrico Kampmanm)ning qelimi bilen yézilghan, “Tijaret asasliq téma iken, Uyghurlar bilen kimning kari?” dep mawzu qoyulghan bu obzorning béshida؛ “Shiwéytsariye xitay bilen yéngidin bir iqtisadiy kélishim tüzüshni muzakire qilmaqta, kishilik hoquqqa sel qarash bir adetke aylandi” dep, shiwéytsariye hökümitining bu kélishimni tüzüshini éghir kinayilik sözler bilen tenqid qilghan.

RFA/Hebibulla Izchi

Aptor obzorda shiwéytsariyede Uyghur mesilisi we xitayning irqiy qirghinchiliqini qayta küntertipke élip kelgen. Obzorida: “Shiwiytsariye parlaméntining bir qisim ezaliri fédératsiye hökümitini shiwéytsariye asasiy qanunining 54-maddisidiki “Kishilik hoquqqa hörmet qilish we démokratiyeni ilgiri sürüsh” mejburiyitini ada qilishqa chaqiriq qilghan”, déyilgen.

Bu munasiwet bilen zürix shtatidiki asiya medeniyet merkizining re'isi, yillardin béri Uyghur, tibet, mesilisi heqqide dawamliq pa'aliyetlerni teshkillep kéliwatqan xitay ishliri mutexessisi daniyal awupshlagér (Daniel Aufschlager)ni ziyaret qilduq. U radiyomizning ziyaritige jawab bérip, bu heqtiki köz qarashlirini otturigha quyup ötti.

RFA/Hebibulla Izchi

U mundaq deydu: “Ukra'ina urushi we ottura sherqtiki dawalghushlar bilen, xitayning sherqiy türkistan we tibettiki zulum siyasiti qatarliq mesililer arqa sehnige chüshüp qaldi. Bu söz menche shiwéytsariye hökümitining siyasitigimu mas kélidu: shiwéytsariye yawropadiki birdinbir xitay bilen iqtisadiy munasiwetni bir tereplime halda yolgha qoyghan we xitay bilen erkin soda kélishimini tüzgen dölet. Bu, shan-sherep emes, chünki yawropa ittipaqi xitay bilen erkin soda kélishimi söhbitini toxtatti, chünki bu kélishim sherqiy türkistan we tibettiki kishilik hoquq weziyiti sewebidin muwapiq emes”.

Énriko kampmann bu obzorida؛ “Emeliyette xitay hökümitining 2014-yilidin bashlap, atalmish ‛qayta terbiyelesh lagéri‚ gha az dégende bir milyon Uyghurlarni solighanliqini, b d t ning doklatida ularning mejburiy emgek, xorlash, qiynash, mejburiy tughmas qiliwétish, medeniyiti, kimlikini yoq qilish qatarliq aqiwetlerge duch kelgenliki körsitilgenliki, amérikining buni irqiy qirghinchiliq, b d t ning bolsa buni insaniyetke qarshi élip bérilghan jinayet dep atighanliqi” körsitilip: “Mushundaq bir waqitta, fédératsiye kéngishi xitay bilen bolghan soda munasiwitini qoyuqlashturmaqchi”, dep fédératsiye kéngishining bu qarari tenqid qilin'ghan.

RFA/Hebibulla Izchi

Obzorda, shiwéytsariye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi endili qaraxan ziyaret qilin'ghan bolup, buningda 2017-yilidin béri wetinidiki a'ilisi bilen alaqe qilalmighan endili qaraxanning hékayisi misal qilinip turup, buning shiwéytsariyediki her bir Uyghurning béshigha kéliwatqan paji'e ikenliki alahide tekitlen'gen. Radiyomizning ziyaritini qobul qilghan endili qaraxan, bu heqtiki tepsilatlarni we shiwéytsariye-xitay erkin soda kélishimige qarshi hazirghiche élip bériliwatqan her xil pa'aliyetler we bu obzor heqqidiki köz qarashlirini radiyo anglighuchilar bilen ortaqlashti.

Énriko kawpmann bu obzorida yene “Ottura sherqtiki toxtimighan urushlar, rusiye-ukra'ina urushi, pelestin-isra'iliye urushi qatarliq dunyada yüz bériwatqan qalaymiqanchiliqlar Uyghur mesilisini xelq'ara küntertiptin chüshürüp qoyuwatidu. Bu sewebtin Uyghur mesilisi arqa pilanda qaldi, buni purset bilgen xitay hökümiti atalmish terbiyelesh lagérlirini taqighanliqini bildürgen bolsimu, emma lagérlardiki Uyghurlarni özlirimu bilmeydighan jinayetler bilen eyiblep, uzun muddetlik jazagha mehkum qiliwatqanliqi melum, ular u yerde mejburiy emgekke sélinidu, ‛shiwéytsariye-xitay erkin soda kélishimi‚ arqisidiki payda-menpe'et Uyghur mejburiy emgikining mehsuli”, dégenni otturigha qoyghan. Shundaqla buning misali süpitide abduweli ayup, endili qaraxan qatarliqlarning hékayisini misal alghan.

RFA/Hebibulla Izchi

Endili qaraxan, “Shiwéytsariye-xitay erkin soda kélishimi” imzalan'ghandin kéyin, shiwéytsariye parlaménti we siyasetchiliri arisida her xil lobiy pa'aliyetlirini élip barghan we bu kélishimni bikar qilish yaki kishilik hoquq mesilisini aldinqi shert qilish heqqide shiwéytsariyediki kishilik hoquq teshkilatliri bilen pa'aliyetlerni teshkilligen. U, bu heqtiki tepsilatlar we élip bériwatqan pa'aliyetliri heqqidimu qisqiche melumat bérip ötti.

Bu obzorda yene؛ “2021-Yili 3-ayda, fédératsiye kéngishi kelgüsi bir nechche yilliq xitay istratégiyesini otturigha qoyup, éniq qilip xitaydiki kishilik hoquq weziyitining nacharlashqanliqini we xitay bilen bolghan ikki tereplik we köp tereplik munasiwette kishilik hoquq we démokratiyeni ilgiri sürüsh izchil hel qilinishi kérek, dégenidi. Bu mezgilde, yawropa ittipaqi Uyghurlar duch kéliwatqan kishilik hoquq depsendichilikige qarshi mes'ul kishilerge jaza yürgüzdi. Amérika, kanada we en'gliye buni derhal qollidi. Norwégiye bir heptidin kéyin buninggha egeshti. Emma shiwéytsariye bu heqte héch ish qilmidi” dep yézilghan.

Xitay ishliri mutexessisi, xitay qara tashliq kitabining aptori charlés sarasén mu(Charles Sarrassen) özining bu heqtiki köz qarashlirinimu radyo anglighuchiliri bilen ortaqlashti.

U mundaq deydu: “Xitay bilen tunji erkin soda kélishimi tüzülgende, kishiler yenila ‛soda arqiliq özgertish‚ rohi bilen xitaydiki kishilik hoquq weziyitini aktip özgertkili bolidu, dep qaridi. Biz hazir bundaq emeslikini bilduq.

Erkin soda kélishimige munasiwetlik kishilik hoquq we emgek hoquqigha ri'aye qilishqa a'it qa'idiler töwendiki üch qa'idige mas kélishi kérek.

1) Pütkül teminlesh zenjiri kishilik hoquq depsendichilikidin xaliy bolushi kérek,

2) Pütkül teminlesh halqisi musteqil organlar teripidin qerellik we tuyuqsiz tekshürülüshi kérek,

3) Maslashmighan ehwalda jaza yürgüzüsh kérek.

Xitaygha kelsek, bu üch shertni hazirlighili bolamdu-yoq dégen mesilide zor guman bar. Buningdin bashqa, bu mesilide shiwéytsariye yawropa ittipaqi we amérika bilen bolghan ittipaqliqining yoqlighini yene bir qétim namayan qildi. Gherb bilen rusiye, xitay qatarliq mustebit döletler otturisidiki keskin tirkishishni közde tutqanda, shiwéytsariye gherb bilen ittipaqliship heriket qilsa yaxshi bolatti. Méningche, hazir bar bolghan erkin soda kélishimini qayta söhbetlishish emes, belki bu pütünley bikar qilinishi kérek”.

Shiwéytsariye tunji bolup, 1950-yili, maw zédong dewride jungxu'a xelq jumhuriyitini étirap qilghan gherb döletlirining biri. Shundaqla 2007-yili, dunya soda teshkilati ichide tunji yawropa döliti bolushi süpitide, döletlerning xitay bilen erkin soda qilishigha yol achqan. Shundaqla, 2014-yili “Shiwéytsariye-xitay erkin soda kélishimi” ni imzalighanidi.

Shiwéytsariye fédératsiyesi asasiy qanunining 54-maddisida, fédératsiye hökümitining tashqi siyasitide “Kishilik hoquqqa hörmet qilish we démokratiyeni ilgiri sürüsh” mejburiyiti bar, dep békitilgen bolup, 2018-yili Uyghur diyaridiki “Jaza lagérliri” xelq'ara jem'iyetke ashkara bolghandin kéyin, tashqi ishlar ministiri ignaziyo kassis “Shinjang weziyitige köngül bölidighanliqi” ni otturigha qoyghan. Bu heqte shiwéytsariyediki metbu'atlar we her qaysi kishilik hoquq teshkilatliri shiwéytsariye hökümiti asasiy qanunning rohigha hörmet qilishi we uningda déyilgenlerni ijra qilishi kérek, dégenni otturigha qoymaqta.