Shiwéytsariye xitayning shiwéytsariyediki Uyghur we tibetlerge qarita parakendichilik sélishi heqqide doklat élan qildi

Shiwéytsariye paytexti bérnda ötküzülgen “Shiwéytsariye üchün qizil siziq” namayishida (ongdin) tibet yashlar teshkilati xadimliri (1-, 2-), parlamént ezasi nikolas waldér, parlamént ezasi kiristina badetshér, xeter astidiki xelqlerni qoghdash teshkilatidin anna leyséng we shiwitsariye Uyghur jem'iyiti re'isi rizwan'ay ilham. 2024-Yili 18-séntebir, bérn, shiwéytsariye.

12-Féwral, shiwéytsariye fédératsiye hökümiti xitayning shiwéytsariyediki tibet we Uyghurlargha qaratqan nazariti heqqidiki chong hejimlik doklatni élan qildi. Fédératsiye hökümet tor bétide: “Fédératsiye kéngishi shiwéytsariyediki tibet we Uyghurlargha a'it doklatni testiqlidi, shiwéytsariyediki Uyghur we tibet köchmenler xitayning chégra sirtidiki basturushlirigha uchrighan” déyilgen bolup, doklatta otturigha qoyulghanlar kishini chöchütidu.

Shiwéytsariye parlaménti, fédératsiye kéngishige xitayning shiwéytsariyediki tibet we Uyghurlarni basturushini tekshürüshke chaqiriq qilghili töt yil bolghan bolup, mezkur doklat basél uniwérsitétidiki xitay ishliri mutexessisi ralf wébér teripidin teyyarlan'ghili bir yildin ashqan bolsimu, fédératsiye kéngishining xitay bilen bolghan erkin soda kélishimini uzartish arzusi sewebidin, doklatni élan qilish kéchiktürülgenidi.

Emma axbaratlar we kishilik hoquq teshkilatlirining chaqiriqliri we yéqinqi künlerde shiwéytsariye axbaratlirida tarqalghan partlatquch xaraktérlik xitayning chégra halqighan basturushlirigha munasiwetlik xewerler netijiside fédératsiye kéngishi 12-féwral bu doklatni élan qilghan.

Bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilghan, “Xelq'ara kechürüm teshkilati” gérmanche axbarat bayanatchisi bé'at gerber (Beat Gerber) bu heqte toxtilip ötti.

RFA/Hebibulla Izchi

U mundaq deydu: “Gerche uzun'gha sozulghan bolsimu, doklatning élan qilinishidin memnun bolduq. Bu doklat xelq'ara kechürüm teshkilatining ‛xitayning dölet halqighan basturushi‚ heqqidiki doklatida bayan qilghanlirining toghriliqini ispatlidi: yeni xitay shiwéytsariyede öktichilerge bésim ishlitiwatidu. Shuni alahide tekitlesh kérekki, doklatta éniq körsitilgendek (bu dölet halqighan basturush shiwéytsariyede yashaydighan kishilerning asasiy hoquqini chekleydu). Emma bextke qarshi, buninggha qarita hökümetning tedbirliri toluq emes. Biz buning yéngidin tüzülgen xitay istratégiyesi we nöwettiki erkin soda kélishimi da'irisidiki söhbette otturigha qoyulushini, kishilik hoquq tesirini bahalashta étibargha élinishini telep qilimiz. Shiwéytsariye choqum kishilik hoquq kéngishidiki ornidin paydilinip xitayni eyiblishi, tibet we Uyghurlarning hoquqi üchün söz qilishi kérek”.

Fédératsiye kéngishining bu doklat heqqide élan qilghan axbaratida “Shiwéytsariye da'irilirining dölet we xelq'arada alliqachan dölet halqighan basturushning aldini élish üchün yolgha qoyuwatqan tedbirlerni otturigha qoyup, aldini élish, maslashturush we angliqliqni ashurush qatarliq bir qatar qoshumche tedbirlerni tewsiye qilip, mes'uliyetni aydinglashturush we dölet halqighan basturushqa taqabil turushtiki mewjut qa'ide pirinsipning ünümini tekshürüsh, fédératsiye, ölke we sheher derijilik dölet halqighan basturush bilen munasiwetlik barliq organlarni sezgürleshtürüshi kérek, shundaq bolghanda ular bu xil pa'aliyetlerni perqlendüreleydu we ulargha yéterlik jawab qayturalaydu” déyilgen.

Fédératsiye kéngishi, “Bu doklat bilen dölet bixeterlik kéngishi tashqi siyaset komitétining 20.4333-Nomurluq qararini orundidi. Fédératsiye kéngishi 21.3423-Nomurluq so'algha bergen jawabida, bu doklatta shiwéytsariyediki Uyghur millitidikilerning ehwalighimu diqqet qilishqa qoshuldi” dep yézilghan.

Bu heqte ziyaritimizni qobul qilghan “Xeter astidiki xelqlerni qoghdash teshkilati” shiwéytsariye shöbisining diréktori anna leyséng (Anna Leiseng) xanim özining bu heqtiki qarashlirini otturigha qoyup ötti.

U mundaq deydu: “Shiwéytsariye hökümiti, parlaménti, shundaqla jem'iyetning tedbir qollinish üchün weziyetni bilishi intayin muhim. Yene bir tereptin doklattin singip kirish we jasusluqqa a'it mesililerning bek köp tekitlen'genlikini bayqiduq. Buning, xitayning mes'uliyitini suslashturush we jem'iyetke nisbeten qorqunch hem ishenchsizlik keypiyati peyda qilidighan qaratmiliqi bar. Biz fédératsiye kéngishining ikki tereplik kishilik hoquq söhbiti da'iriside bu mesilini xitay bilen hel qilishni qobul qilishqa bolmaydu, bu xil söhbetning ünümsiz ikenliki hemmimizge ayan dep, qaraymiz. Shunga dölet halqighan basturushqa éniq bir éniqlima bérish we uninggha taqabil turush üchün muwapiq qanuniy asas yaritish kérek”.

RFA/Hebibulla Izchi

Mezkur doklatta: “Xitayning shiwéytsariyediki siyasiy pa'aliyetchilerni sistémiliq közitidighanliqi, süretke tartidighanliqi we bezen kishilerning biwasite tehditke uchrighanliqi hem tor hujumi we alaqe pa'aliyitini nazaret qilin'ghanliqidek pakitlarmu bar”, déyilgen.

Xitayning chégra halqighan basturushlirining ziyankeshlikige uchrighuchilardin biri, shiwéytsariye Uyghur jem'iyitining sabiq re'isi endili qaraxan, bu doklatning élan qilinishining arqisidiki yillarche élip bérilghan ün-tinsiz xizmetler we yéqinqi bir hepte ichide shiwéytsariye metbu'atlirida élip bérilghan xitayning chégra halqighan basturushliri heqqidiki daghdughiliri heqqide toxtilip, öziningmu eyni waqitta bu doklat üchün melumatlarni bergenlikini we bu heqtiki qarashlirini radiyomiz arqiliq anglarmenler bilen ortaqlashti.

Élan qilin'ghan bu doklatta: “Xitayning chet ellerdiki Uyghur, tibet köchmenlirini dawamliq közitish we ularni xitaygha aldap yaki mejburiy qayturush, jasusluqqa zorlash, pisxologiyelik bésim we tehdit peyda qilip muhajiret topluqini basturush” heqqidiki xitayning her xil hiyle-mikir we neyrengliri échip bérilgendin bashqa yene, Uyghurlarning 1960-yillardin kéyinki chet elge köchüsh ehwali, bu köchüshlerning izchil türde her xil yollar bilen dawam qilghanliqi, 2009-yilidiki 5-iyul ürümchi qirghinchiliqidin kéyin Uyghurlarning chet elge chiqishining tesleshkenliki, emma 2012-yildin 2016-yilighiche bu köchüshning yuqiri sewiye yaratqanliqi, 2017-yilidin bashlap jaza lagérlirining ashkara bolushi bilen bir waqitta bu köchüshning toxtighan” liqidek jeryanlarmu inchikilik bilen analiz qilin'ghan.