Uyghur pa'aliyetchiliri amérikini xitayning térrorluqqa qarshi hemkarliqni suyi'istémal qilishidin agah bolushqa chaqirdi

Xitay re'isi shi jinping amérika prézidénti barak obamani 20 dölet bashliqlirining yighinida kütüwaldi. 2016-Yili 4-séntebir, xangju.

Obama bilen shi jinpingning xangjudiki uchrishishida ikki terep ortaq pikir hasil qilghan eng diqqet qilarliq nuqtilarning biri, ikki elning térrorluqqa qarshi hemkarliqni kücheytish qararigha kélishidur.

Shinxu'a agéntliqining ilgiri sürüshiche, ikki terep uchrishishida “Xitay, amérikining sherqiy türkistan islam herikitini 13224-nomurluq prézidént buyruqigha asasen térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzgenliki, b d t 1277-komitétining térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzüshni qollighanliqigha rehmet éytqan.”

Amérika hökümiti we b d t ning 1267‏-komitéti 2002‏-yili sh t i h ni térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzgen. Emma kéyinki yillarda u tizimliktin chüshüp qalghan idi. Xitayning bu qétim amérikining 2002‏-yildiki qararigha rehmet éytqanliqi yaki uning sh t i h ni tekrar tizimlikke kirgüzüshni qobul qilghanliqigha rehmet éytqanliqi melum emes. Amérika hökümiti hazirgha qeder xitayning mezkur xewirige ipade bildürüp baqmidi.

Emma, amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen, eger amérika we b d t sherqi türkistan islam herikitini térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzse, xitay buni qanunluq Uyghur teshkilatlirining pa'aliyitige tosqunluq qilish üchün qollinidighanliqini ilgiri sürdi.

Ilshat hesen mundaq deydu: “Xitay 2001‏-yildiki séntebir weqesidin kéyin, Uyghurlargha mushu térrorluq qalpaqni kiydürüp, ularni keng kölemde basturuwatidu. Bu asasen weten ichide boldi. Emma, xelq'ara sehnide Uyghur mesilisini kötürüp chiqiwatqan xelq'ara teshkilatlargha bésim bolamdu, dégende, belkim eger amérika kirgüzse, b d t özining tizimlikige kirgüzse, tosalghular bolidu. Xitay buni suyi'istémal qilip, her bir dölet bilen bolghan soda-sétiqlirida mushuni shert qilip, bezi döletlerni ündekke keltüridu. Shuning bilen bizning teshkilatlirimizning normal pa'aliyetlirige azraq tosalghular bolidu. Shuning üchün biz )amérikining( mushularda nahayiti hoshyar bolushini telep qilimiz. Elwette bu chong endishe, chünki biz köp qurban boluwatimiz.”

Lékin ilshat hesen yene, sh t i h amérikining térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzülsimu, uning xelq'ara Uyghur kishilik pa'aliyetlirige tutqan pozitsiyeside özgirish bolmaydu, dep qaraydighanliqini körsetti.

Ilshat hesen: “U teshkilatni kirgüzüsh, uning Uyghurlargha bolghan omumi jehettiki siyasitide héchqandaq özgirish bolmaydu. Amérika yene xitayning kishilik hoquq, diniy erkinlik mesililiride Uyghurlargha ishlitiwatqan ishghaliyet siyasitini oxshashla eyibleydu.

Uningdin kéyin xelq'ara sehnide Uyghurlarning awazini yetküzüwatqan d u q, a u b qatarliq teshkilatlargha bolghan qollishini héchqachan kémeytkini yoq yaki arqigha chékin'gini yoq. Burun qandaq qollap kéliwatqan bolsa, shundaq qollawatidu. Chünki, bu Uyghur xelqining heqqaniy hoquqi we telipi, bular amérikining dölet qurulushidiki qimmet qarishi bilen birdeklikke ige” dédi.

Amérika hökümiti sh t i h ni 2002‏-yili térrorluq tizimlikige kirgüzgen bolsimu, emma u 2004‏-yili mezkur teshkilatning “Teshkillik hujumlarni élip bérish iqtidari yoq” dégen seweb bilen ‏tizimliktin chiqarghan.

Emma xitay hökümiti, mezkur teshkilat xitayda nurghun térrorluq hujumlarni pilanlighan we élip barghan, dégen qarashni izchil tekitlep kelgen idi.

Bezi analizchilarning qarishiche, amérikining bu qarari süriyediki Uyghur qoralliq ghazatchilar we xitayning süriyege herbiy yardem bérish pilani bilen munasiwetlik bolushi mumkin.

Kanadada turushluq musteqil analizchi memet toxti mundaq deydu: “Amérikining sh t i h ni térrorluq teshkilatlar tizimlikige élish mesilisi bir az yéngiliq. Bu shu jehettin yéngiliq, yéqinqi bir qanche heptilerde mushu amérikining iraq-sham islam döliti térrorluq teshkilatigha nisbeten xelq'ara birleshme küch teshkillesh heqqide élip barghan pa'aliyetliri dawam qiliwatidu. Emdi xitaymu süriyege 5 mingdek esker ewetish we ayropilanlirini yötkesh ishlirida qedem bésiwatidu.
Mushundaq bir ehwalda, xitayning eskiri hemkarliqini qolgha keltürüsh nuqtisidin amérika belkim sh t i h ni qaytidin térrorluq tizimlikige kirgüzüsh arqiliq xitayning bu jehettiki qollishini qolgha keltürüshni oylashqan bolsa kérek.”

Emma memet toxti yene, xitayning sh t i h térrorluq tizimlikige kirgüzüshni izchil otturigha qoyushidiki seweblerni tehlil qilip, “Özining Uyghurlarni dawamliq basturushigha qanuni resmiyet qazandurush” dep körsetti.

Memet toxti mundaq deydu: “Belgilik sandiki Uyghurlarning u yerde barliqi éniq. Bu Uyghurlarning qolida qoral tutuwatqanliqi éniq. Ularning belgilik urush tejribisi we urush téxnikisigha érishidighanliqi bumu éniq. Shundaq bolghachqa bu, Uyghurlarning bir küni xitaygha chong bash aghriqi bolidighanliqini xitaylar uzundin buyan dewatidu. Shunga, sh t i h ni amérikining tizimlikige qayta kirgüzüshni otturigha étishi, méningche buningdin kéyinki basturush heriketlirini yene mushu sh t i h, dégen siwetke qachilap élip bérishtur. Amérikigha nisbeten sen térrorchi, dep qobul qilghan mushu teshkilatning ezalirigha zerbe bériwatimen, dep, Uyghurlargha qarshi élip barghan herikitini bir qanuni we heqqaniy resmiyitige ige qilish. Yene bir tereptin amérika qatarliq gherb döletlirining ete-ögün xitay élip barghan bu heriketlerge nisbeten otturigha chiqidighan qarshiliqini hazirdin bashlap bir terep qilishtur.”

Xitay shinxu'a agéntliqining xewiride qeyt qilishiche, ikki terep mezkur mesilide yene térrorluqqa qarshi uchur almashturush, térrorchilarning tordiki pa'aliyiti we chégra atlap heriket qilishigha qarshi turush, térrorchilargha iqtisadi yardemni toxtitish, radikallishishning aldini élish qatarliq sahelerde emeliy hemkarliq élip baridighanliqini bildürgen.